Muhamed Hodžić, ZEMALJSKA VAKUFSKA KOMISIJA ZA BOSNU I HERECEGOVINU (1883.-1894.), ANALITIČKI INVENTAR, Sarajevo, 2006., 336 str.

Prošle, 2006. godine izašla je u izdanju Gazi Husrev-begove biblio- teke u Sarajevu knjiga Muhameda Hodžića Zemaljska komisija za Bosnu i Hercegovinu (1883.-1894.) Knjiga analitičkog inventara Zemaljske vakufske komisije predstavlja pionirski rad na prezentaciji arhivske građe u okviru IVZ te stoga zaslužuje posebnu pohvalu. Autor je organizirao obradu mate- rijala Zemaljske vakufske komisije kao jedne historijske kancelarije značajne za funkcioniranje vjerskog života i organizaciju vjerskih službenika u peri- odu 1883-1889. godine. Naime, evidentno je da se do sada u okviru IVZ nije pridavao značaj arhivskoj građi, niti u smislu njenog adekvatnog čuva- nja i organiziranja niti u smislu njenog prezentiranja naučnoistraživačkoj javnosti. Bez sumnje, neosporan je značaj rukopisa i rukopisnog fonda u čiju su obradu i zaštitu tokom posljednje decenije uložena značajna sredstva za održavanje i dalji razvoj duhovnog i kulturnog projekta i usmjerenja. Međutim potpuno je zanemarena važnost arhivske građe koja ima značaj u praćenju i sagledavanju historijske realnosti, što je također bitno za konkre- tnu društvenu stvarnost, budući da je sagledavanje historijske prošlosti put za građenje budućnosti i očuvanje kontinuiteta, čak i onda kada se istražuju one marginalne faze razvoja koje su bile, ili još jesu, u diskontinuitetu sa glavnim tokovima historijskog puta. Arhivska građa Rijaseta IVZ koja je od 1997. godine u sastavu Biblioteke, čuva bitne informacije o funkcioniranju vjerskih institucija neposredno nakon višestoljetnog trajanja osmanskog imperija, odnosno u austrougarskom periodu. Također čuva građu koja se odnosi na decenije u kojim je IVZ, iako je funkcionirala u okvirima uređe- nja marginalnog karaktera, ipak održavala svoje institucionalno postojanje. Navedena arhivska građa pruža podatke o historijskom putu na kojem je ponovo uspostavljen kontinuitet njenog sadašnjeg izvornog djelovanja.

Spomenutom knjigom se prezentira pregled samo jednog malog dijela ukupne arhivske građe nastale u radu organa Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini u periodu od 1882-1970. godine. U navedenoj knjizi autor je obradio opće spise koji se odnose na djelatnost Zemaljske vakufske komisije za Bosnu i Hercegovinu, odnosno na sadržaj djelovodnih protokola

i finansijsko i materijalno poslovanje Zemaljske vakufske komisije u periodu 1883-1889. godine. Građa pruža relevantne podatke za istraživanje funkci- oniranja i postupnog organiziranja određenih administrativno-upravnih ustanova u prelaznim periodima smjene državnih sistema, uz mogućnost uočavanja organizacionih elemenata minulih sistema koji su preuzimani od strane novouspostavljenih oblika vlasti. U tom smislu bi bilo interesantno, npr., napraviti komparaciju između pozicije Islamske zajednice i načina fun- kcioniranja njenih institucija u osmanskom periodu sa njenom pozicijom u austrougarskom periodu.

Građa iz navedenog perioda smještena je u 59 kutija kojima pripada 31 protokolarna knjiga. Veliku pomoć pri organiziranju, inventarisanju građe i izradi spomenutih inventara autoru su, svakako, pružile protokolarne knjige koje su uredno vođene i u kojim su se registrirale cirkulacije spisa koji ulaze ili izlaze iz kancelarije ili služe za internu upotrebu kancelarije u kojoj nasta- ju. Autor u predgovoru kratko obrazlaže historijsku aktuelnost građe koju predstavlja, navodi osnovne podatke o Zemaljskoj vakufskoj komisiji, donosi vodič kroz arhivsku građu fonda i kratko uputstvo o korištenju inventara. U knjizi je svaka od kutija koje se odnose na rad Zemaljske vakufske komisije detaljno obrađena sa preciznim navođenjem svakog pojedinačnog osnovnog službenog općeg spisa i odrednicom njegovog predmeta i godine nastajanja. Budući da jedan glavni spis sadrži nekad više raznih dokumenata koji se vode po nekom predmetu, odnosno koji taj predmet obrazlažu u vidu raznih pri- loga i sporednih spisa kojim se potvrđuju i pojašnjavaju glavni akti dotičnog predmeta, to je bilo potrebno i da se navede u kratkoj napomeni uz obradu svakog spisa koliko svaki predmet sadrži dokumenata i na kojim su jezicima sastavljeni. Upućivanje na jezik i broj dokumenata u jednom predmetu može motivirajuće djelovati na istraživača i potaknuti ideje o drugačijim mogu- ćim pravcima istraživanja. Knjiga ima indeks imena, indeks mjesta, indeks vakufa te tumač riječi kao naučnoobavještajna sredstva koja istraživačima uvijek predstavljaju neprocjenjivu pomoć. Autor jeste u predgovoru naveo da je najveći broj spisa na bosanskom jeziku, ali da ima spisa i na osmansko- turskom i njemačkom jeziku. U radu je trebalo još pojedinačno po kutijama i spisima navoditi napomene za one dokumente koji su napisani na osman- skom ili njemačkom, makar to bilo i bez kompetentnog upućivanja na pre- dmet, odnosno bez njihovog prijevoda ili kratkog regesta kao informativnog sredstva, čime bi se istraživačima koji proučavaju vođenje administracije

u pojedinim historijskim razdobljima ili proučavaju institucije određenog sistema pružila mogućnost da dođu do podataka o dokumentima i na osmanskom i na njemačkom jeziku. To je moglo biti učinjeno na način da se prilikom navođenja odrednice na bosanskom samo doda da je uz navedeni spis, čija je odrednica već poznata, priložen i dokument na osmanskom ili njemačkom jeziku.

Građa Arhiva IVZ sadrži brojne fondove kao što su fondovi Ulema- medžlisa, Zemaljskog vakufskog povjerenstva, Zemaljskog vakufskog ravna- taeljstva, Vakufsko-mearifskog saborskog odbora, Vakufske direkcije, Sreskog i Kotarskog vakufsko-mearifskog povjerenstva te arhivsku građu svih muftijsta- va u Bosni i Hercegovini, Mešihata IVZ te džematskih odbora. Treba istaći da je značajna karakteristika građe koja se odnosi na austrougarski period to što ona u pojedinim spisima ima priložene, kao potvrdu određenog predme- ta, dokumente iz osmanskog perioda, od kojih se neki, poput berata zavije Hamze Orlovića, odnose čak na početak šesnaestog stoljeća. S druge strane u brojnim spisima evidentno je vođenje duple administracije i na osmanskom i na bosanskom.

Kao što je već rečeno, analitički inventar koji je, po svom izboru, izradio Muhamed Hodžić donosi podatke samo o jednoj kancelariji, a to je Zemaljska vakufska komisija. Stoga bi bilo značajno da se obrade i ostale navedene kancelarije upravne vjerske administracije, posebno one central- nog tipa. Analitički inventari navedenih institucija pružili bi istraživačima uvid u funkcioniranje institucija Islamske zajednice i rasvijetlili odnos države i navedenih institucija. S obzirom na činjenicu da navedena građa sadrži dokumente koji se odnose na period osmanske vladavine, period austrougarske okupacije, Kraljevine Jugoslavije, period njemačke okupacije i Nezavisne države Hrvatske te period Socijalističke federativne republi- ke Jugoslavije, to se pojavljuje kao veoma značajna s aspekta istraživanja i sagledavanja kontinuiteta razvoja IVZ i njene pozicije u raznim državnim sistemima, kako u onim imperijalnim sa visokim civilizacijskim određenjima i institucionalnom organizacijom svih segmenata sistema pripremljenih na dugo historijsko trajanje, tako i u onim lokalnog i marginalnog tipa koji, po pravilu, imaju samo epizodni karakter. Komparativno istraživanje navedene građe koja se nudi vrijednim istraživačima sigurno bi dovelo do formiranja cjelokupne slike o poziciji i ulozi jedne značajno zastupljene vjerske zaje- dnice kao što je islamska u raznolikim državnim sistemima. Prezentiranje

građe navedenog arhiva neće doprinijeti samo rasvjetljavanju nekog od gore navedenih pitanja niti se ta građa može isključivo odrediti kao vjerska, odno- sno kao građa vezana za vjerske institucije. Ova građa ima i općehistorijski i općekulturni karakter te u tom smislu može raznim istraživačima poslužiti u njihovim raznovrsnim i višestrukim percepcijama historijske i kulturne prošlosti. Uz to, praćenje i razumijevanje navedene građe može da ima značaj i pri pomoći u razumijevanju konkretnog historijskog trenutka ili funkcio- niranja konkretnih aktuelnih institucija. Stoga je od posebne važnosti orga- niziranje rada na daljoj sistematskoj obradi pojedinih kancelarija navedenog arhivskog fonda, u čemu treba da radnicima na obradi ovih fondova bude pružena podrška nadležnih institucija.