OSVRT NA SIMBIOZU POETSKOG I PROZNOG NARATIVA U DJELIMA NASUHA MATRAKČIJA BOŠNJAKA ?1564

Sažetak

U radu se skreće pažnja na simbiozu proznog i poetskog narativa u djelima Nasuha Bošnjaka iz Visokog (?-1564). Njegova djela su zanimljiva, kako za opće kulturološke studije, tako i za jezičke ili književnoznanstvene analize. Osnovu za vlastiti narativ Matrakči Visočanin nalazi u svetopovijesnom narativu, biografiji Božijeg poslanika i carskim hronikama, prethodnika i suvremenika. U ovom radu želimo skrenuti pažnju na funkciju poezije u proznim djelima, uglavnom u putopisnim hronikama, Nasuha Matrakčija. Iako je funkcija poezije u općem okviru historijskog narativa Nasuha Matrakčija ponajprije dekorativna, ona ima, očito, i posebnu strukturalnu vrijednost u naglašavanju određenih poruka i ideja u njegovim djelima. Inače, jedna od općih osobitosti gotovo svih proznih djela Nasuha Matrakčija Bošnjaka jeste simbioza proznih cjelina i poetskih fragmenata koji se međusobno dopunjuju.

Ključne riječi: književnost Bošnjaka na orijentalnim jezicima, 16. stoljeće, poetski i prozni narativ.

Nasuh Matrakči Visočanin (?-1564), matematičar, pjesnik, carski hroni- čar, poznavalac vojnih disciplina, minijaturist, kartograf i kaligraf, osoba je koja zavređuje posebnu pažnju znanstvene i stručne javnosti. Njegova djela su zanimljiva kako za opće kulturološke studije, tako i za jezičke ili književ- noznanstvene analize. Osnovu vlastitog narativa nalazi u svetopovijesnom narativu, biografiji Božijeg poslanika i carskim hronikama, prethodnika u suvremenika. U ovom radu želimo skrenuti pažnju na Nasuha Matrakčija kao pjesnika na orijentalnim jezicima, a osobito na njega kao na pjesnika kratkih poetskih fragmenata u strukturi njegovih proznih narativnih djela.

Početkom 16. stoljeća dolazi do svojevrsnog procvata prijevodne literatu- re iz oblasti matematike, historije, geografije, lijepe umjetnosti i književnosti. U svim navedenim oblastima okušao se i Nasuh Matrakči iz Visokog.¹Treba

1 O Nasuhu Matrakčiji Bošnjaku, rođenom u Visokom (karye-i Visoka) u porodici Kara- đoz, dosad je već prilično pisano. Vidi: Yurdaydın, Hüseyin G. (1965) Matrakçı Nasuh'un Hayatı ve Eserleri ile İlgili Yeni Bilgiler. Ankara. Treba napomenuti da se na osnovu podataka iz popisnih deftera može samo pretpostvljati dalje porijeklo Nasuha Matrakčija

napomenuti da forme pisanja i sastavljanja djela iz spomenutih oblasti često variraju: nekad su to traktati, nekad komentari, nekad hronike. Općenito gle- dajući, u spomenutome periodu otpočinje prijevod nekih zanimljivih djela iz prirodnih znanosti, da bi se taj proces donekle primirio, te se kasnije opet otpočelo s prevođenjem slične literature s evropskih jezika. Veliko je pitanje, koje je više stvar istraživačke naravi, zbog čega od sredine 16. stoljeća poste- peno slabi prevodilačko zanimanje za znanstvena djela iz oblasti prirodnih znanosti, a nevjerovatno se pojačava produkcija djela mističko-filozofske naravi.²Dakako, ne radi se o općem pravilu, nego o tendenciji, tako da je jako teško donijeti neki ozbiljniji sud o spomenutoj pojavi čak i u specifiziranim studijama koje bi se bavile spomenutim fenomenom. Svoje djelo iz oblasti matematike Nasuh Matrakči Bošnjak počinje u vrijeme sultana Selima, dovr- šava ga 1517. godine i nudi ga na uvid tadašnjoj učenoj eliti na osmanskom dvoru. Radi se o djelu Cemālü'l-Küttāb ve Kemālü’l-Ḥisāb / Ljepota spisate- lja i savršenstvo u računstvu (ﺏﺎﺴﺤﻟﺍ ﻝﺎﻤﻛﻭ ﺏﺎﺘﻜﻟﺍ ﻝﺎﻤﺟ). Navedeno djelo pred- stavlja podužu, ali prilično zapaženu studiju iz matematike. Drugo djelo jeste djelomični prijevod Taberijeve Historije s arapskog na osmanski, s dodatkom o turskim dinastijama i osmanskim vladarima do sultana Bajezida. Djelo ima naslov Mecme‘ü-t-Tevārīḫ (ﺦﻳﺭﺍﻮﺘﻟﺍ ﻊﻤﺠﻣ) / Stjecište hronika [926/1520]. Matrakčijevo djelo Tuḥfetü'l-Guzāt (ﺕﺍﺰﻐﻟﺍ ﺔﻔﺤﺗ) / Dragulj o ratnicima [936/1529] interesantna je rasprava o ratovanju i ratnim tehnikama početkom

16. stoljeća. Navedena je studija, možda, najintrigantnija i najinteresantnija za imagološke studije u starijoj bošnjačkoj književnosti. Dakako, književno- znanstvena obrada spomenutog djela podrazumijeva i poznavanje izvora opće Matrakčijeve imagološke stereotipizacije, ali i odgovarajući kontekst i smisao teksta, te bi svaka studija bez prethodnih istraživačkih preduvjeta donijela više “imagoloških” pogrešaka i stranputica nego znanstvenih rezultata i ocje- na. U navedenom djelu Matrakči se pokazuje i kao stručnjak za ratne taktike. Priručnik ‘Umdetü’l-Ḥisāb (ﺏﺎﺴﺤﻟﺍ ﺓﺪﻤﻋ) / Principi računstva [940/1533] prerađena je i dopunjena verzija ranijeg Matrakčijevog udžbenika iz mate- matike. Djelo Mecme‘ü-l-Menāzil / Skup odmorišta (ﻝﺯﺎﻨﻤﻟﺍ ﻊﻤﺠﻣ) [944/1537] neka je vrsta carskog historijskog putopisa, gdje se opisuje sultanov obilazak nekih krajeva u Iraku i Iranu, te se to djelo još naziva i Menāzil-i Sefer-i Iraḳeyn / Konačišta pri putovanju kroz dva Iraka. Pošto je sultan Sulejman

Visočanina. Ako bi se prihvatila istinitom pretpostavka da je Karađoz, otac Nasuhov, bio isti onaj Karađoz koji je imao posjed u Jošanici između Visokog i Sarajeva krajem 15. stoljeća, onda je i realna pretpostavka da je Nasuh otišao na dvor na više nauke već kao dijete muslimana, što i nije bilo neobično za Bosanski sandžak tog vremena.

2 Zanimljivo je da sličnu pojavu pojačane produkcije mističkih djela imamo i kod jevreja u Osmanskom carstvu u istome periodu.

Zakonodavac u prvom planu, opisuje se sultanov pohod, i djelo se posvećuje sultanu, Matrakčijev putopis bi se žanrovski uvjetno mogao nazvati i carskim putopisom. Dakako, spomenuto djelo doista je na granici današnjih odrednica žanrova: djelo ima osobitosti i carskog putopisa ali i carske hronike. Druga Matrakčijeva historijska putopisna hronika poznata uglavnom je pod odredni- com Süleymān-nāme / Knjiga o Sulejmanu (ﻪﻣﺎﻧ ﻥﺎﻤﻴﻠﺳ) [950-958/1543-1551] i bavi se putovanjem i pohodom sultana Sulejmana Zakonodavca u pravcu srednje Evrope, ka teritoriju današnje Mađarske. Radi se o tematskom pod- žanru sulejmannama (djelā posvećenih sultanu Sulejmanu) a sadrži dosta podataka koje srećemo i u drugim hronikama tog perioda. Od ostalih kratkih Matrakčijevih hronika / historija može biti interesantna i ona koja nosi naziv Tevārīḫ-i Āl-i ‘Osmān / Hronika porodice Osmanlija, čije se autorstvo često pripisuje Rustem-paši, iako je samo posvećena Rustem-paši. Kraće Matrak- čijeve hronike jesu sljedeće: Fetiḥ-nāme-i Ḳaraboġdān (ﻥﺍﺪﻏﻮﺑ ﻩﺮﻗ ءﻪﻣﺎﻨﺤﺘﻓ) [945/16. novembar 1538], spomenuta hronika Süleymān-nāme (ﻪﻣﺎﻧ ﻥﺎﻤﻴﻠﺳ) [950-958/1543-1551] i djelo Tārīḫ-i Sulṭān Bāyezid ve Sulṭān Selīm (ﺦﻳﺭﺎﺗ ﻢﻴﻠﺳ ﻥﺎﻄﻠﺳﻭ ﺪﻳﺰﻳﺎﺑ ﻥﺎﻄﻠﺳ). Navedena djela sadrže kraće poetske fragmente naj- češće sa mesnevi-rimom unutar proznih cjelina. U Matrakčijevim hronikama o događajima čiji suvremenik nije bio nalaze se uglavnom isti stihovi kao i u drugim, prethodnim hronikama, tako da je gotovo nemoguće govoriti o njegovom autorstvu u tim stihovima. No, postoje i stihovi, pa i čitave pjesme, unutar hronika koje je Nasuh Matrakči iz Visokog pisao upravo u vrijeme kad su se ti događaji zbivali. Stoga, ograđujući se od mogućeg Matrakčijevog autorstva stihova u hronikama pisanim na osnovu ranijih hronika, kao i od stihova koji stoje u njegovim stručnim djelima iz oblasti matematike, odlučili smo se malo pozabaviti onim Matrakčijevim poetskim cjelinama koje je pisao unutar proznog teksta djela koja opisuju suvremene događaje, i to poetskim ulomcima pisanim u mesnevi-rimi.³

3 U radu ne planiramo detaljnije analizirali neka druga narativna obilježja Matrakčijeva djela. Štaviše, od Matrakčijeve tri sulejmanname mi ćemo se pozabavili dvjema, dok hronike, kao što su: Mecme‘ü-t-Tevārīḫ (ﺦﻳﺭﺍﻮﺘﻟﺍ ﻊﻤﺠﻣ) / Stjecište hronika [926/1520], Tevārīḫ-i Āl-i ‘Osmān / Hronika porodice Osmanlija, Fetiḥ-nāme-i Ḳaraboġdan (ءﻪﻣﺎﻨﺤﺘﻓ ﻥﺍﺪﻏﻮﺑ ﻩﺮﻗ) [945/16. novembar 1538] i djelo Tārīḫ-i Sulṭān Bāyezid ve Sulṭān Selīm (ﺦﻳﺭﺎﺗ ﻢﻴﻠﺳ ﻥﺎﻄﻠﺳﻭ ﺪﻳﺰﻳﺎﺑ ﻥﺎﻄﻠﺳ), nećemo posebno analizirati u ovom radu uglavnom zbog dva razloga: a) nismo mogli sa sigurnošću utvrditi autorstvo brojnih stihova u njima; b) uglavnom opisuju događaje o kojima je Matrakči čitao ili slušao i nije bio svjedok opisa- nih zbivanja. Jedino je za vrijeme sulejmanname koja opisuje period osvajanja od 1520. do 1537. Matrakči je bio živ i svjedok zbivanja događaja u spomenutom periodu. No, posebnu analizu tog djela nastojat ćemo dati u radovima koji slijede ili nakon prijevoda istog djela na bosanski.

Primjer 1.

Tuhfetü'l-Guzāt (ﺕﺍﺰﻐﻟﺍ ﺔﻔﺤﺗ) / Dragulj o ratnicima [936/1529]

Viteški duh poezije Nasuha Matrakčija iz Visokog, koji se osjeća i tematizira u nekim njegovim djelima, naprosto je svojevrsni odraz i vreme- na u kojem je živio i opće geostrateške i vojne politike i situacije, kako na bosanskom krajištu, tako i u Carstvu početkom 16. stoljeća. Pisani tekstovi u to vrijeme, dakako, bili su i pod snažnim utjecajem “hronika osvajanja i pobjeda”. Nasuh Matrakči, kao sultanov paž, pisar i hroničar, bio je pod vidnim utjecajem takvog stila pisanja. Napisao je nekoliko hronika, prevodio je Taberijevu hroniku osvajanja čak i iz ranih perioda širenja islama, pisao je hronike o osvajanjima i vremenima koja su mu neposredno prethodila ili pak o događajima čiji je sudionik i sam bio. Kod njega se da razlučiti novi podžanr pisanja, a to je viteški tematski podžanr epskog narativnog proznog ili poetiziranog diskursa. Čak i sam nadimak Matraki (borac s dugim viteš- kim štapom) upućuje na to da se radi o osobi koja se, između ostalog, bavila i određenom vrstom viteškog nadmetanjima u različitim prilikama, uglav- nom prilikom održavanja različitih dvorskih “parada i viteških natjecanja“ u prijestolnici, u Carigradu. Stoga treba dati i nekoliko napomena o Nasuhu Matrakčiju kao vitezu⁴. Bio je čuveni ratnik, vješt u jahanju konja, strijelac i musketir. Svojom je rukom napisao djelo Tuḥfetüʼl-Guzāt (ﺕﺍﺰﻐﻟﺍ ﺔﻔﺤﺗ) / Dragulj o ratnicima. Djelo ima 42 lista. Završava se na strani 42a, gdje stoji bilješka da je prijepis djela završen krajem šabana 939. godine (1532.), dok u samo uvodu stoji da je djelo Tuḥfetüʼl-Guzāt (ﺕﺍﺰﻐﻟﺍ ﺔﻔﺤﺗ) / Dragulj o ratnici- ma pisano i 936. [1529.] godine. Autor je Nasuh es-Silāhi eş-şehir bi-Matrākī. Djelo počinje zahvalom Bogu i blagosiljanjem Poslanika, a potom slijedi traktat u kojem se podstiče časna borba za domovinu. Od stihova prvo izdva- jamo sljedeći poetski fragment pisan u poetskoj formi mesnevije, iskazan kroz riječi Sa‘da ibn Vekkasa:

4 Podatke preuzimamo i citiramo prema djelu: Kahraman, Atıf (1995:481-488) Osmanlı Devletinde Spor, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara.

Nasuh Matrakči Bošnjak: Tuḥfetüʼl-Guzāt (ﺕﺍﺰﻐﻟﺍ ﺔﻔﺤﺗ) / Dragulj o ratnicima

Didi gördüm kim Resulullāh gider Bilesince iki kişi cenk ider Yüzleri ve gözleri berrāḳ idi Ṭonları ġāyet laṭīf ve āḳ idi Bildim anuñ biri Cebrāʼil idi Hem ma‘iyetin biri Mikāʼil idi Şol ḳadar olmışdı ḥarb-ı şedīd Tā ki yetmiş kişi olmışdı şehīd Kim muhācirlerden idi dört nefer Altmış altısı idi enṣāriler

Her birisi verdi cānun ḳaçmadı Ṣusuz oldı cümlesi içmedi Tā şehādet rütbesi nāḳıṣ olmaya Ol şehādet gülistānı ṣolmaya

Reče:⁵„Vidjeh kako Božiji poslanik ide čim saznaše da boj vojuju osobe dvije Bijahu lica njihova i oči njihove blistave hlače njihove ugodne i bijele.

5 Kontekst u koji se uklapa pjesma jeste sljedeći: Prenosi se od Sa'da ibn Vekkasa ...

Shvatih - jedan od njih bi Džebrail a onaj drugi s njim bi Mikail Tako je žestoka borba bila

da je poginulo sedamdeset šehida: od muhadžira četiri vojnika, a šezdeset i šest bilo je ensarija.

Svako od njih život je dao, bježao nije svako od njih žedan je bio, ali pio nije.

Kako se stepen svjedočenja jednog Boga ne bi umanjio da ružičnjak šehadeta (la ilahe illallah) ne bi svehnuo...“

Matrakči koristi spomenute stihove da ukaže na značaj borbe za čast vjere, a u toj borbi, prema predaji, učestvuju i dva meleka. Koristi svojevrsnu tehniku narativne distance, gdje ulogu pripovjedača radnje dodjeljuje Sa‘du ibn Vekkasu, jednom od drugova Poslanika, a.s. Događaj se pripovjedno smješta u područje na granici legende i stvarnosti. U čitavom Matrakčijevom djelu Tuḥfetüʼl-Guzāt (ﺕﺍﺰﻐﻟﺍ ﺔﻔﺤﺗ) / Dragulj o ratnicima sreće se s takvom vrstom podsticanja, što djelu u cjelini daje posebnu stilsku obojenost i osobitu tematsku markiranost. Jedino se na kraju djela nalazi konkretan opis različi- tih vojnih taktika prilikom opisa borbe, osvajanja i odbrane od neprijatelja. Matrakčijev, dakle, uvodni dio svojevrsni je predtekst za opis vojnih taktika. Jezik je u djelu prilično jednostavan, sa dosta citata. Mnogi današnji israživa- či, na osnovu Matrakčijevog jezika, možda mogu donijeti zaključak da je spo- menuto djelo mogao napisati samo neko kome je turski jezik maternji jezik. Međutim, sam pjesnik govori za sebe da je Bošnjak iz Bosne. Gelibolulu Ali kaže da među kaligrafima dvorske kancelarije iz Rumelijskog vilajeta ima i takvih koji su potpuno izmijenili dotadašnji perzijski stil pisanja i da je čitanje takvog pisma posve olakšano, da je u službama i institucijama takvo “olakša- nje” prihvaćeno draga srca, te da je prethodnik u toj skupini reformatora, čak i prvi koji je uveo novine u pravopisu i grafopisu u admiistraciji svog vremena bio Matrakči Nasuh, tačnije da je “otkrivač tog novog stila” zapravo časni učitelj ostalih “kaligrafa matrakčija”.⁶Kaligrafi koji su pisali po njegovom stilu, kako se vidi iz navoda, čak su se i nazivali “matrakčije”.

Na osnovu carske zapovijedi sultana Sulejmana, izdate 30. zul-kadea 936. god. po H., odnosno 27. jula 1530. godine, saznaje se sljedeće: Nasuh Matrakči je u periodu namjesništva Hajri-bega u Misiru (31. augusta 1517

6 Usp. Gelibolulu, Ali Mustafa, Manakıb-ı Hünerveran. İstanbul, 1926., str. 61. Cit. prema: Habib Efendi. Hat ve Hattatan. İstanbul, 1305., str. 159.

zovima. Kako se može zaključiti na osnovu temessuka Hajri-bega, Nasuh Matrakči Bošnjak na tom skupu vitezova odnosi važnu pobjedu. Nadalje, Nasuh Matrakči Bošnjak četvrtog dana dvorske proslave na Atmejdanu povodom obrezivanja prinčeva (20. jula 1530) predlaže sultanu da se umjesto ceremonijalnog izdavanja zapovijedi na arapskom jeziku izda ista ceremoni- jalna zapovijed na osmanskom turskom jeziku. U sultanovoj zapovijedi koja se odnosi na Nasuha Matrakčiju Bošnjaka stoje i titule koje se odnose na njega, kao što su üstad-ı ser-amed (učitelj predvodnika) i reis-i hünermend (vođa umjetnika). Već je 1520. godine bio “Nasuh, poznat kao Borac dugog viteškog koplja” (Nasūh eş-şehīr bi-Matrākī). Zapravo, na osnovu arhivskih dokumenata o aktivnostima na Dvoru, nije poznato da je u vrijeme sultana Bajezida II i sultana Selima postojala igra i natjecanje u borbi s dugim viteš- kim štapom / kopljem (matrakom). U arhivskim podacima iz 1526. godine⁷Nasuhovo ime stoji i među imenima poznatih dvorskih strijelaca lukom. Uz ime Nasuh stoji bilješka kako je on paž znamenitog učitelja Tadžuddina, sjajnog majstora za gađanje lukom u sviti sultana Bajezida II, te da je učitelj Tadžuddin dao Nasuha Matrakčija sultanu na službu kao dar zahvalnosti vite- za svome vladaru. Nasuh Matrakči Bošnjak već 1530. ima pridjevak “Nasuh oružnik” (Nasūh es-Silāhī). Historičari koji opisuju dvorsku proslavu povo- dom obrezivanja prinčeva u vrijeme sultana Sulejmana Zakonodavca 1530. godine Matrakčiju Silahiju Bošnjaku daju i nadjevak “junak među borcima s dugim viteškim štapom” (matrakçıların pehlivanı).

U djelu Tuḥfetüʼl-Guzāt (ﺕﺍﺰﻐﻟﺍ ﺔﻔﺤﺗ) / Dragulj o ratnicima Nasuh Matrak- či u tekst uvodi poglavlja o ceremonijama borbe različitim oružjem. Borbe se opisuju kao neka vrsta viteških sportskih nadmetanja. Knjiga ima 5 cjelina i 15 poglavlja. U prvom dijelu se opisuje nadmetanje u gađanju strijelom (5 disciplina) - L. 12a-15b. U drugom dijelu opisuju se nadmetanja mačem i sabljom (10 disciplina) - L. 16a-19a. U trećem dijelu opisuje se borba topu- zom, s jednom ili dvije osobe (36 disciplina) - L. 21a-27b. U četvrtom dijelu opisuje se nadmetanje u bacanju koplja (6 disciplina: 3 hodajući kao pješak i 3 sa konja) - L. 27b-31b. U petom dijelu opisuje se borba za osvajanje utvrda. Na već spominjanoj svečanosti u julu 1530. godine Matrakči je na dvjema ogromnim hasurama nacrtao utvrde sa po četvero vrata. Oko 180 učesnika (vojnika) na manevru nosilo je različito oružje i primjenjivalo različite vojne taktike koje im je Nasuh Matrakči nacrtao i opisao (L. 32a-34a). Poslije kraćeg podsjećanja na spomenuti manevar na dvoru koji je sam isplanirao i iscrtao, a koji su promatrali svi prisutni na svečanosti, Matrakči u knjizi daje slike dviju utvrda.

Nasuh Matrakči Bošnjak: Utvrde na manevru 1530. godine

Tuḥfetüʼl-Guzāt (ﺕﺍﺰﻐﻟﺍ ﺔﻔﺤﺗ) / Dragulj o ratnicima

Kao što se vidi, iznad slika Matrakči daje kraće poetske odlomke u mesnevi-rimi. Stihovi glase:

ﻥﺎﻤﻫ ﻯﺪﻠﭼﺁ ﺮﻟﻮﭘﺎﻗ ﺮﻠﻳﺪﻟﻭﺍ ﻞﺑﺎﻘﻣ ﻥﻮﭼ ﻥﺍﻭﺭ ﺮﻠﻳﺪﺗﺭﻮﻳ ﻪﻧﺍﺪﻴﻣ ﻪﻧﺍﺩﺮﻣ ﻯﺮﻠﻧﻮﺑ ﻕﺍﺮﻳﺍ ﻯﺩﺭﻮﻁ ﻪﻠﺒﻴﺗﺮﺗ ﺏﻮﻘﭼ ﺮﺑﺮﺑ ﻯﺮﻠﻔﺻ ﻕﺍﺮﺑ ﺮﭘ ﭗﻫ ﻯﺩﺭﺍﻭ ﺭﺍ ﺮﺸﻤﺘﻟﺁ ﻩﺪﻧﺮﺑﺮﻫ ﺮﻠﻳﺪﺘﻛ ﻦﺑﻮﻴﻠﻳﺍ ﻊﺿﺍﻮﺗ ﻢﻫ ﻮﭘﺎﻁ ﻩﺮﻜﺻ ﺮﻠﻳﺪﺗﺍ ﺽﺮﻋ ﺮﻨﻫ ﻭ ﺐﻌﻟ ﻪﻠﻳﺍ ﺮﻓﻭﺮﻛ ﻪﻠﻤﺟ

Bunları merdāne meydāna yürütdiler revān Çün muḳābil oldılar ḳapular açıldı hemān Her birinde altmışar er vardı hep pür berraḳ Ṣafları bir bir çıḳub tertīble ṭurdı ıraḳ

Da krenu pješke do junačkog megdana, tad ih potjeraše Kad nasuprot bijahu, kapije se odmah otvoriše.

Na svakoj kapiji po šezdeset ljudi bilo je, sve puno sjaja bijaše. Bojni redovi njihovi, sve po jedan u stroju izlaziše, podalje zastadoše Napadajući i povlačeći se, svi pokazaše vještine igre i umijeće Kasnije, uz “tapu-naklon” ponizno odoše.

Poezija u spomenutom djelu predstavlja stilski jaku poziciju teksta. Ona je naglašena slikom iznad koje je napisana. S grafostilskoga aspekta, oivičeni crvenom linijom, kao da čine jedinstvo sa slikom, navedeni stihovi dobija- ju posebnu stilsku vrijednost. Navedni poetski fragment u poetskoj formi mesnevije pisan je u remel-i medžzuvv-i mahzuf metričkom obrascu od 15 slogova - Fā‘ilātün Fā‘ilātün Fā‘ilātün Fā‘ilün / Fā‘lün (- * - - - * - - - * - - -

* -). Kao što se vidi iz prijevoda posljednjeg stiha, osobito lekseme (tapu), Nasuh Matrakči i stihom opisuje uobičajne ceremonije u sportskim viteškim nadmetanjima: kad suparnici okončavaju dvoboj, izgovaraju “huu”, i dok još stoje jedan naspram drugog, tri puta ljube zemlju, što se u stručnom vojno- viteškome registru naziva tapu, naklanjanje protivniku iz počasti. Navedeni običaj preuzet je iz misirske (egipatske) viteške tradicije, što napominje i sam Nasuh Matrakči Bošnjak. Narativna slika i figura opisa (hipotipoza) u navedenom poetskom fragmentu s mesevi-rimom tipični je primjer etopeje (poetskog opisa običaja) u bošnjačkoj književnosti na osmanskom turskom jeziku. Poezija je iskorištena u strukturi djela da naglasi određenu poruku autora i čini važan dio u ukupnom narativno-deskriptivnom mozaiku djela.

U Matrakčijevoj knjizi Tuḥfetüʼl-Guzāt (ﺕﺍﺰﻐﻟﺍ ﺔﻔﺤﺗ) / Dragulj o ratnicima prikazane su i ostale vježbe (manevri) vojske (u 15 vojnih formacija), uz odgovarajuće shematsko-taktičke nacrte predstavljene i u pisanoj formi (L. 34b-42a). Navedena knjiga Nasuha Matrakčija Bošnjaka ukazuje na to da osmanska vojska nije napadala bez određenih već spremnih taktičkih shema, već se radi o vojsci koja se i uvježbavala po nekim već razrađenim taktičkim zamislima. Na kraju knjige nalazi se sljedeći poetski fragment:

ﺮﻠﻧﺁ ﻯﺪﻠﻗ ﺖﺤﻴﺼﻧ ﺵﻮﺧ ﻯﺯﻮﺳ ﻮﺑ ﺮﻠﻴﻧﺩ ﻢﻧﺍﺪﻴﻣ ﺩﺮﻣ ﻝﻭﺍ ﺏﻭﺪﻴﻛ ﺭﻮﻛ ﺭﺪﻳﺍ ﺮﻠﻧﺎﺘﺳﺩ ﻪﻧ ﻰﻟﺄﻣ ﻙﺮﻫﺩ ﺭﺪﻧ ﺭﻮﻛ ﺮﻠﻳﺪﻳﺩ ﻥﺪﻨﻧﺎﻳ ﻰﻧﺍﺭﺎﻳ ﻰﻧﺍﺭﺎﻳ ﺮﺴﻛ ﻥﺪﻨﻨﻗ ﺶﻤﻜﭼ ﻰﻨﻐﻴﺗ ﻖﻘﺤﻣ

ﻞﻐﻠﻏ ﻭ ﺩﺎﻳﺮﻓ ﺭﻮﻠﻗ ﻮﺷﺮﻗ ﻪﻠﻛ ﻞﺒﻠﺑ ﻩﺪﻨﺸﻠﻛ ﺭﺭﻮﻛ ﻰﻟﺍﻮﺣﺍ ﻮﺑ ﻰﺗﺎﺒﻧ ﻭ ﻙﺮﺑ ﻞﻜﻤﻧﺪﻳﺍ ﺏﺎﺠﺣ ﻰﺗﺎﺒﺛﺭﺪﻗﻮﻳ ﻚﻛﺮﻤﻋ ﻞﻛ ﻯﺍ ﻪﻛ ﻪﻴﺧﺯ ﻪﻠﻳﺍ ﻪﻴﻗﺎﺑ ﻰﻳ ﺎﻨﻓ ﻪﭙﺧﺭﻭﺩ ﻰﻨﻴﺳﺭﻮﻠﺑ ﺰﻤﻠﻗ ﺎﻓﻭ

ﻢﻠﻋﺍ ﻪﻠﻟﺍﻭ ﻰﻨﺴﻔﻧ ﺮﻠﻳﺍ ﻝﻮﻗ ﻢﻨﻣ ﻰﺧﺩ ﻥﻻﻭﺍ ﻥﺍﻮﻠﻬﺑ ﺭﺭﻭﺩ ﻭﺍ

Nasuh Matrakči Bošnjak:

Tuḥfetüʼl-Guzāt (ﺕﺍﺰﻐﻟﺍ ﺔﻔﺤﺗ) / Dragulj o ratnicima

Gidüb ol merd-i meydānum denilir Bu sözi ḫoş naṣīḥat ḳıldı anlar Didiler gör nedür dehrüñ me’āli Ne destanlar ider gör çīġ-ı Zālı Muḥaḳḳaḳ tīġüni çekmiş ḳanından Keser yārānı yārānı yanından

Bu aḥvāli görür gülşende bülbül Güle ḳarşu ḳılur feryād u ġulġul Ki ey gül ‘ömrüñüñ yoġdur sebātı Ḥicāb idenmegil berg ü nebātı Vefā ḳılmaz bilürini dūr-i ḫīre Fenāyı bāḳıya eyle zahīre

Spominje se ‘Ja sam onaj čovjek od megdana’, to se govori, Što ovaj govor ugodnim savjetom učini, a oni

Rekoše: Gle, šta je smisao jednog trena ovosvjetskoga kakve epopeje sačini, vidi, ta perjanica Zalova.⁸Zasigurno, on svoj mač izvuče iz krvi svoje

U ružičnjaku Slavuj promatra te halove pred Ružom jeca i graju diže:

O Ružo, tvoj život nema postojanosti stalne nipošto se ne skrivaj u list i ostale biljke. Vrijeme spletki milost Biljuru ukazati neće,

A ti - uloži prolaznost za vječnost, kao zalog za crne dane Onaj ko je junak-pehlivan, uz to još i musliman je⁹

Knjiga Tuḥfetüʼl-Guzāt (ﺕﺍﺰﻐﻟﺍ ﺔﻔﺤﺗ) / Dragulj o ratnicima završava se navedenim poetskim odlomkom pisanim u metričko-stilskom obrascu hezedž-i mahzufu od svega 11 slogova, uz manje odstupanje u metričkoj shemi - Mefā‘īlün Mefā‘īlün Fe‘ūlün (* - - - * - - - * - -). Navedeni poetski fragment više je u formi narativne patopeje, slikovite figure opisa psihološ- kog stanja pjesnika predstavljenog kroz razgovor Slavuja i Ruže - vječiti motiv zaljubljenog i voljene / Voljenog i u lirskom (i simboličko-mističkom) poetskom diskursu bošnjačke književnosti na orijentalnim jezicima. Kao što smo već napomenuli, iste godine Nasuh Matrakči piše knjigu iz matematike ‘Umdetü'l-Ḥisāb (ﺏﺎﺴﺤﻟﺍ ﺓﺪﻤﻋ) / Principi računstva [940/1533]. Na četiri mje- sta u knjizi sreću se poetski fragmenti u formi mesnevije, ali oni su deskrip- tivni, u skladu s osnovnim pristupom i metodom pisanja djela u cjelini.¹⁰Što se tiče ostalih djela Nasuha Matrakčija iz Visokog, za proučavanje suodnosa simbioze poetskog i proznog narativa, osvrnut ćemo se prvo na njegov histo- rijski putopis Menāzil-i Sefer-i Iraḳeyn / Odmorišta na putu za dva Iraka.

Primjer 2.

U putopisnom djelu Menāzil-i Sefer-i ‘İraḳeyn Nasuh Matrakči opisuje carsko putovanje sultana Sulejmana Zakonodavca kroz Irak i južni dio Irana, koji je bio pod osmanskom upravom. Matrakči Bošnjak detaljno opisuje konake (odmorišta, odnosno menāzile) sultana, njegove garde i dvorske pratnje. Na samom početku djela sam Nasuh smješta svoje djelo među ostale knjige iz povijesti Osmanskog carstva (Kitāb-ı Tevārīḫ-i Āl-i ‘Osmān), što dodatno objašnjava narav njegovog djela, smještajući ga u zaseban žanr his- torijskih carskih putopisa. Prvo opisuje konake sultana Sulejmana na putu do Tebriza i Bagdada. Polazak je iz Carigrada. Nasuh Matrakči je u svojstvu sultanovog paža (ġulām-ı şāhī). U knjizi se opisuju sve redom gradovi, utvr- de i kule u istočnom dijelu Carstva, kao što su: Nevšar, Nahčevan, Merend, Sufyan, Dizrev, Husrevšah, Meraga, Serav, Erdebil, Van, Amik, Erdžiš itd. Zatim se detaljnije opisuje arapski i perzijski dio Iraka, odnosno dio Perzije pod osmanskom kontrolom. Nasuh Matrakči opisuje čak i ruševine i polu- pusta mjesta u kojima su konačili. U knjizi je prvo dao podjelu naseljenih zemalja na sedam oblasti (iklima), prema tadašnjoj tradicionalnoj podjeli geografskih područja i zona na osnovu “zona utjecaja određenih kosmičkih sfera”. Tu je, naprimjer, Bosna svrstana u šestu zonu (iklim), koja je pod utje- cajem nebeskog tijela Merkura (zajedno je s Venecijom, Sofijom, Skopljem, Smederevom, Budimom, Pečuhom i ostalim krajevima u Evropi, uključujući i Sredozemno more do Magreba). Na osnovu spomenute podjele daje se opće- nito opis klime i prirodnih (rudnih) bogatstava koja, navodno, nastaju pod utjecajem određenih nebeskih tijela. Matrakči na početku djela prvo opisuje polazak preko Uskudara do Akšehira i dolazak do Gegibize. Pritom crta klan- ce i utvrde, ubacujući na početku i sljedeći poetski fragment u mesnevi-rimi:

Ḳalem alub ele üstād-ı ḫāṭır¹¹Yine bir resm-i zībā ḳıldı ẓāhir Bu resmi cem‘iden menzil be-menzil Dedi adına Mecmū‘-ı Menāzil Nice menzil-i cihān-dīde Sikender Eğer derse beli dirdi muḳarrer Bu resmi çünkü bünyād itdi üstad Menāzil ismini itmek gerek yād

Kalem u ruku majstor-sjećanje uze, Opet sliku prekrasnu u postojanja uvede.

Sliku ovu: na jednom mjestu sve odmorište do odmorišta Mecmû-‘i Menâzil (Zbirkom odmorišta) nju nazva. Koliko je samo svjetskih odmorišta Skender prošao.

Ako bi govorio, i on bi to sigurno potvrdio, Jer tako sliku ovu majstor napravi,

Navedeni dio sadrži implicitnu autobiografsku i autoreferencijalnu narativnu notu, iako na prvi pogled ostavlja dojam da se radi o nekoj vrsti distanciranog deskriptivnog poetskog fragmenta. Pored ovih stihova, Nasuh Matrakči crta mjesta koja obilazi, ukazujući dvostruko na metaforu narativ- nog mozaika u svojim djelima, sastavljenog od proze koju poezija svojim izgledom ubrzava i daje joj novi ritam, dok slike koje slijede predstavljaju posebnu tehniku naglašavanja složenog teksta djela u cjelini.

Nakon uvodnog poetskog fragmenta, Nasuh Matrakči daje nekoliko vrlo interesantnih slika, minijatura u kojima slika i opisuje krajeve kroz koje pro- lazi. Matrakči bilježi tačan datum dolaska u gotovo svako mjesto koje opisuje i/ili crta. Poetski fragmenti nekad su u formi rubaije ili mufreda. Proza je visokostilizirana s mnoštvom mudrih izreka, poslovica i poučnih podsjećanja iz bliže ili dalje povijesti Carstva. Daje vrlo zanimljiv opis klime za vrijeme carskog putovanja ili pri opisu nekih događaja koji se vežu za određeni kraj. Tako, naprimjer, pri opisu Hamedana i Isfahana, u stihu govori o bijegu kizilbaša prema mjestu Imam-i Sehl-i Aliju i hladnoći koja je tad zadesila te krajeve:

Bozarub beñzi serma'dan semānuñ Yañaḳları göğermiş āsumānuñ Şovuḳdan elleri düşmüş çınaruñ Ayaḳlārı ḳurumuş cūy-i bāruñ

Iskvari se boja neba od zime Pomodrjeli obrazi površine nebeske Od hladnoće ruke platana otpale, Osušili se rukavci potoka što teče.

Ovaj poetski odlomak napisan 23. rebiul-ahira 941. god. po H. / 1. novem- bra 1534. godine predstavlja jedan od najljepših opisa zime u ranom periodu razvoja bošnjačke divanske poezije u prvoj polovini 16. stoljeća. Zanimljive opise prirode u određenim godišnjim dobima srećemo i kod Ali-bega Her- cegovića Širija i kod Intizamija i nekih drugih velikih osmanskih pjesnika iz šesnaestog stoljeća. Dodatnu vrijednost ovom opisu daje prozna kontek- stualizacija opisa dolaska zime. Time se proza i poezija dodatno dopunjuju: kontekstualiziraju i/ili stiliziraju. U daljem tekstu carskog putopisa Matrakči nudi žive slike mjestā koja obilazi. Posebnu pažnju pridaje slikanju dvoraca, mostova i prirode. Detaljno opisuje dolazak sultana u Bagdad, kad svi izlaze na puteve i trg da ga dočekaju. Matrakči piše da je taj dan “blagdan za Bag- dad, čiju je unutrašnjost sreća ispunila”. Opis je dat sljedećim stihovima:

Bedenler ḳaldırıb eller du‘āya¹³Ḳapular aġız açdılar senāya Iraḳdan görmeğe şāhı uzandı Uzatdı boynunı bārū ün atdı Çıḳub birbirinüñ üstīne evler Gözini dikmişdi yola manẓar Ṣuṣaḳ düşüb öñine gösterir yöl Buyuruñ şöyle diyü üzredir ḳul

Da padišaha izdaleka vide, istegnuše se Kule na tvrđavi - izdužiše se, daleko se oglasiše.

Drveni vrč ispred njega pade, put pokazuje Bujrum - sve govoreći, vjerni sluga na raspolaganju je!

Navedeni opis sultanovog dolaska u Bagdad iz Matrakčijeva carskog putopisa na razmeđu je deskriptivne i narativne poezije. Nasuh Matrakči Bošnjak potom opisuje ljepotu dvora u Bagdadu, osobito dekoracije, za koje u jednoj rubaiji kaže da su po ljepoti iznad djela čuvenog slikara Manija. Nasuh Matrakči ide prema Basri. U svom putopisu slika krajeve i građevine da bi opis bio što vjerniji i potpuniji. Kao da je htio predstaviti gotovo sva turbeta slavnih ljudi iz povijesti islama: turbe imama Muhammeda el-Gazalija, šej- hul-islama Šehabudina Suhraverdija, te raznih šejhova i učenjaka iz krajeva koje su obilazili. Potom opisuje krajeve u perzijskom Iraku, odnosno dijelove zapadnog Irana. Matrakči unutar proznog opisa katkad navede i pokoji distih na perzijskom. Visokostiliziranom prozom opisuje sukobe s kizilbašama, tako da se često granica stvarnog opisa pomjera ka metaforičkim usporedbama sudionika događaja. Na kraju se Matrakčijev historijski putopis završava opi- som dolaska sultana u Carigrad preko Antakije, Adane i Konje do Uskudara,

Historijska epika u Matrakčijevom djelu

Suleymannama / Knjiga o Sulejmanu

Djelo Suleymannama zapravo je Matrakčijeva hronika osvajanja Šikloša, Ostorgona i Stolnog Biograda. Nasuh Matrakči pisao je knjigu po naredbi sultana Sulejmana Zakonodavca. Povod za pohod sultana Sulejmana jeste ponovno osvajanje Budima i Pešte. Ovo je knjiga koja se može koristiti i kao jedan od narativnih izvora za proučavanje historije pohoda na Budim i Peštu

27. augusta 1542. godine. Na početku se opisuju pripreme za pohod, slanje vojske i pružanje logistike. Vojska kreće iz Edirne i uglavnom slijedi put kraj Dunava. Pisac Matrakči detaljno opisuje mjesta kraj kojih prolazi, slikajući njemu zanimljive krajeve. U ovom radu oslanjali smo se na rukopis iz Topka- pi muzeja (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. - H.K. 1608).¹⁴

Na jednoj strani ratovale su osmanske trupe pod vodstvom Sulejmana Zakonodavca, a na drugoj strani bile su, uglavnom, ujedinjene trupe iz nekoli- ko evropskih kraljevina i susjednih oblasti. Španski kralj Karlo i zapovjednik njemačkih i austrijskih vojnih jedinica Ferdinand napravili su savez s kraljem neosvojenih ugarskih pokrajina. Neke erdeljske utvrde koje je sultan Sulej- man bio predao princu Janošu od Erdelja na čuvanje, nakon smrti Janoša, postaju predmet dogovora nasljednika upraviteljstva u pokrajini s raznim gru- pama i vojskama. Prema pisanju Nasuha Matrakčija, vojskovođa zvani “Crni Herceg“ (Joachim von Brandenberg) šalje skoro 100.000 dobro opremljenih vojnika, i pješadiju i konjicu, i kopnene i riječne trupe, na Budim. Nakon što su došli do Pešte, 27. augusta otpočinju bombardiranje Budima. Opsada Pešte i napad na Budim bili su žestoki. Po zapovijedi sultana, rumelijski beglerbeg Ahmed-paša s vojskom stiže do Petrovaradina, a potom dolazi do Segedina. Što se tiče opsade Pešte, ona je trajala do 13. septembra (1542.).¹⁵Nasuh Matrakči opisuje zimu u Edirni koju sultan provodi ili u savjetovanji- ma na divanu ili u lovu na ptice. Francuski kralj Francois I. šalje izaslanika koji donosi pismo sultanu Sulejmanu, tražeći od sultana potporu. Matrakči prenosi sadržaj pisma kroz stihove u poetskoj formi mesnevije (11a, 12a). Sultan poziva Hajrudina Barbarosu u Edirne i naređuje mu da sa stotinu lađa pomogne Francuzima protiv Španije. Hajrudin Barbarosa obećava da će se zaputiti “3.000 milja“, te da će pomoći Francuskoj da vrati oduzete teritorije. Određeni su sandžak-begovi koji će krenuti u rat s Hajrudinom Barbarosom, nakon što cjelivaju ruku sultana. Potom sultan naređuje da se poprave svi putevi i konaci od Edirne do Budima, upućujući naredbe zapovjednicima Nikopolja, Silistre, Vidina, Smedereva i Zvornika. Vojska kreće na proljeće prema Budimu. Rumelijski beglerbeg Ahmed-paša kreće u susret sultanovoj vojsci 29. marta 1543. Okupljaju se i drugi zapovjednici sandžaka iz čitavog Carstva.¹⁶Hajrudin Barbarosa s lađama kreće u pomoć Francuskoj u aprilu 1543. godine. Nasuh Matrakči Bošnjak opisuje vojsku Hajrudina Barbarose u stihu, u formi mesnevije, poredeći otvaranje jedara na lađama sa otvaranjem krila ptica, odnosno sa sedžadama koje se vihore u zraku. Lađe idu preko Inebahta (Navpaktosa), Kalavarte (Kalabrije) u Italiji, preko Riče (kod Messi-

Obavještenje sultanovo da bosanski sandžak-beg Husrev-beg i smederevski sandžak-beg Mehmed-beg stignu u pomoć trupama u Mađarskoj, odmah je bilo prslijeđeno. Pešta je ostala duže u rukama Austrijanaca, a Ulama-paša pristiže u odbranu Budima, koji su branile i mađarske vojne snage i dijelovi osmanske vojske, na mjesto Husrev-bega i Murad-bega.

ne). Prolaze kraj Strombolija i stižu u Antibes.¹⁷Zatim se kreće ka Tulonu. Matrakči Bošnjak daje prekrasan opis Tulona u stihovima, u poetskoj formi mesnevije, završavajući molbom Bogu: “O Bože, ovaj grad bez mahana/ Učini da bude pun spahija muslimana” (22a). Na dvije strane raširene u knjizi Nasuh Matrakči Bošnjak crta Tulon, tada privremeno stolno mjesto francuskog kralja.

Hajredin Barbarosa potom ulazi i u Marsej. Taj dolazak Nasuh Matrakči također opisuje u stihu.

Zastadoše, te sa te strane utočište od Njega zatražiše, prema gradu Marseju krenuše,

S ratnim brodovljem u susret nevjernici izađoše, Kad u taj grad paša s vojskom pristiže,

Hajrudina Barbarosu dočekali su s počastima i velikim poštovanjem. Pozvali su ga i na gozbu koju su priredili povodom dolaska saveznika Osman- lija sa dijelom osmanske flote. Nakon toga slijedi zajednički pohod prema Nici, koju su željeli osloboditi od Španjolaca. Hajrudin-paša Barbarosa šalje zajedno Saliha Reisa i francuskog kapetana Konta Kilarija da pozovu nepri- jatelja na mirnu predaju utvrda u Nici. Slijedi odbijanje i opsjedanje Nice s mora. Nasuh Matrakči opisuje branitelje utvrde kao hrabre borce čije su puške poput “aždaha koje neprestano bljuju vatru”. Da bi što bolje predstavio koji se dio Nice osvaja, Matrakči daje sliku Nice i crta raspored brodova u toj bici.

Kad opisuje utvrdu Nice, Nasuh Matrakči piše o zidovima od čelika. Napad ide dalje. Postepeno se osvajaju vanjske zidine. Napadači, udružene snage Francuza i Osmanlija, osvajaju vanjske zidine grada, dok se neprijatelj povlači u unutarnje zidine, odnosno u utvrdu povrh grada, na brežuljku. U mesnevi-rimi Matrakči to ovako opisuje:

Oni što bježe svi uđoše u unutarnje utvrđenje Oružje za ratovanje i udaranje opet u ruke uzeše...

„zastava islama“ (sancak-ı islām). U unutarnjim zidinama ostaje dio Špa- njolaca koji se brani. Njihov zapovjednik nudi dogovor: ako se muslimani potpuno povuku iz grada, predat će grad Francuzima. Francuski izaslanik to saopćava Hajrudinu Barbarosi i on se potpuno sa svojim vojnicima i „zasta- vom“ povlači iz grada. Međutim, Španjolci su čekali pomoć drugih trupa i nisu se htjeli predati. Francuski izaslanik je opet poziva Hajrudin-pašu, koji se vraća i počinje napad sa svih strana, bez dopuštanja da se neprijatelj izvu- če preko brda. Unutarnji dio grada počeo je gorjeti od silne paljbe iz topova sa mora, tako da se i luka zapalila, neprijatelj se predao Francuzima, koji se zahvaljuju osmanskoj vojsci na potpuno ispunjenom dogovoru. Hajrudin- paša kao iskusan morski ratnik odmah nakon žestoke paljbe povlači brodove na pučinu, kako bi izbjegli mogućnost da vatra iz grada i luke zbog vjetra ne zahvati jedra osmanskih lađa. Usidrio se u blizini, na otoku Santa Margarita (ﻩﺩﺮﻏﺭﺎﻣ ﻪﺘﻧﺎﺻ). Španski vojskovođa Andrea Dorja saznaje da se osmanska vojska usidrila na Santa Margariti i kreće s flotom iz Venecije da presretne osmansku flotu, ali je uletio u zasjedu dobro raspoređenih brodova Hajrudina Barbarose. Ostatak španjolske mornarice povlači se. U oktobru 1543. godine osmanska vojska stiže do Tulona. Nasuh Matrakči u stihovima pjeva o tom dolasku osmanske vojske u Tulon:

Ṭulon’da çün ḳarar eyledi ‘asker ‘Adālet eyleyüb serdār-ı ṣafder

Tako se vojska u Tulonu smjesti, Hrabri zapovjednik pravedno postupi. Obilne blagodati dolažahu sa strane,

Nasuh Matrakči pohvalno opisuje Hajrudina Barbarosu. Lijepa je slika Venecije u nastavku knjige. Kad prikazuje figuru protivnika, Nasuh Matrakči kaže za Andrea Doriju i njegove prijatelje da su im „nosevi kao Kaf-planina“. U podsjećanju na Bitku kod Perveze Matrakči počinje opis u poetskoj formi mesnevije:

U vodu se pretvorilo dosta srca željeznih Veslalo se veslima od mačeva boljim. Navlake za strijele i koplja podigoše se, Kormila postadoše dizgine za konje.

Na tijelu se od mačeva ukazala rana, Kao da je riba iz vode na obalu ispala.

Nasuh Matrakči Bošnjak je majstor opisa bitaka. Na brojnim stranicama njegovih djela osjeća se duh, katkad, prenaglašenoga viteštva. U djelu Sulej- mannama Nasuh, nakon opisa vojevanja Hajrudina Barbarose, nastavlja opis pohoda sultana Sulejmana na Budim. Vojska je, naime, krenula 23. aprila 1543. iz Edirne prema Budimu. Matrakči opisuje i slika mjesta kroz koja prolazi. Usput opisuje i vojskovođe koje se bore kod Budima u maju mjese- cu, dok sultan s vojskom ide iz pravca Sofije prema Nišu. Takvi opisi često su praćeni stihovima u formi mesnevije (51). Ništa manje živo nije opisana vojska u pratnji sultana kad 17. maja kreće iz Sofije prema Nišu:

On naredi, i vojska se pretvori u bojne redove. Ti odabrani junaci prema srcu se postrojiše,

Sultanske zastave otvoriše i dadoše da polete. Podno zastave stajale su veličanstvene vojske,

Kao da učiniše da se teška brda sa svog mjesta pomjere, Kao da se nebesa među sobom dotaknuše.

Čadori sultanski opisuju se kao cvjetovi po livadama i pašnjacima. Matrakči uz spomenute opise doista slika livade u maju, kao i manja mjesta kroz koja prolazi sultanova vojska. Poezija ima funkciju slikanja riječima, dok naslikane slike dočaravaju tekst djela vidljivim bojama osmanskih mini- jatura 16. stoljeća. Pašnjaci se, zbog vojske na njima, porede s morima, a redovi vojnika sa „željeznim valovima“, sultan je mjesec sa ogrtačem od sunca, a ostali su zvijezde oko tog mjeseca. Teški topovi od Beograda bili su prevoženi lađama. U formi mesnevije Matrakči daje duži opis požara u Beogradu. Zanimljiv je i stihovani opis prolaska sultanove vojske kroz Osijek u julu 1543. godine. Okruživanje utvrde Šikloš Nasuh Matrakči iz Visokog opisuje na sljedeći način:

Nasuh Matrakči Silahi Bošnjak iz Visokog poče- tak opisa okruživanja utvr- de Šikloš

Sulejmannama / Knjiga o Sulejmanu Zakonodavcu (Topkapı Sarayı Müzesi - Hazine ktp. 1608; 77b)

Ne‘al-i raḫş olub menkūş-ı çarḫuñ Pür oldı ṭabl öninden gūş-i çarḫuñ

Sürer sür‘atīle salar cihān-baḫş Ḥiṣār-ı Şiḳlo Rüstem gibi raḫş

Yanınca leşkeri çün baḥr-i pür-cūş Çü māhī bi-şümār u heb zırh-pūş

Ḳafasında ġılāmānı cüvān-sāl Siyeh çeşm ü siyeh zülfü siyeh ḥāl

Naẓar ṣaldı ırāḳdan şāh-ı ‘alem Göründi ḳarşūdan bir ḥıṣn-ı muḥkem

Od jutra vladarev tug-biljeg¹⁸svoju glavu otkri, Zasvira ratni bubanj sultanski.

Vladar vremena odmah zatim ata uzjaha, Kraj njega je vojska kao u Minučehra.¹⁹

Uho nebesko ispuni se glasom ratnoga bubnja. Sa zemlje strahom tjerajući ptice i životinje, vojske, poput aždahe, na sve se strane šire. Žurno zapovjednik ovosvjetski ide

Prema utvrdi Šikloš, poput Rustema konja jaše. Sa njim vojska njegova poput mora živahna. Poput riba bez broja, sva u pancirima.

Vojska ispred njeg poput mladog polumjeseca. Svi su blistavih kapa, sjajnih poput sunca.

Na glavama junaka, mladih po godinama sve Oko crno, soluf crni i crni ben je. Ispred jašu konjanici crnog oka.

Svakoga od njih jedan junak od megdana pokreće. Osim njih i geberani koji su postali muslimani, Na hiljade atova pripitomljenih i podučenih. Tako Darije ovog vremana, sa svim što posjeduje

Stiže do tvrđave - kao Omansko more. Izdaleka pogled pruži vladar svijeta.

Čim stiže, odmah izda naređenje. Vojska se kao aždaha obavila oko nje.

Kao Simurg vojne redove uspostavljajući tada, Okruži ju: za vojsku je ona kao Kaf-planina...

Nakon što je 30. juna okružena utvrda Šikloš, u nastavku djela opisuje se taktika strpljivosti. Nekoliko dana nakon opsade bilo je zasjedanje Divana.

Osvojene su vanjske zidine, a potom je nastavljeno osvajanje i ostalog dije- la tvrđave. Osmanska vojska je do 19. jula ušla u tvrđavu. Nasuh Matrakči Bošnjak u stihu detaljno opisuje sukob sa vojnicima u unutarnjim zidinama utvrde Šikloš. I „neprijateljski“ i osmanski vojnici opisuju se kao „krokodli u moru krvi“. Na sličan način Matrakči opisuje i osvajanje ostalih utvrda. Prvo je osvojena utvrda Pečuh. Detaljno je opisano osvajanje utvrda Ostorgon, Tata i Vilan. Bosanski sandžakbeg Ulama-paša²⁰prodire dalje na neprijateljske teritorije na sjeveru i donosi veliki ratni plijen. Vrlo su slikoviti stihovi Nasu- ha Matrakčija povodom opisa utvrde Tata:

Zvuk ratovanja obzorja poklopi, Ostarjelo nebo zbog straha od njeg’ zadrhti...

Put sultana Sulejmana Zakonodavca prema Budimu bio je pun opsada i osvajanja. Stolni Biograd je osvojen u septembru 1543. godine. Matrakči nastavlja opis dolaska Hajrudina Barbarose u Istanbul i slanja delegacije iz Stolnog Biograda u Francusku preko Dubrovnika, Venecije i Italije do grada Gižona. Nasuh Matrakči Bošnjak dovršava ovo svoje djelo 3. džemadel-ahira 950. / 3. septembra 1543. godine.

O poetici narativnog mozaika u djelima Nasuha Matrakčija Bošnjaka

Jedno od prvih historijskih djela Nasuha Matrakčija Bošnjaka jeste Mecme‘ü-t-Tevārīḫ (ﺦﻳﺭﺍﻮﺘﻟﺍ ﻊﻤﺠﻣ) / Stjecište hronika [926/1520]. Koncept djela uvjetovan je Taberijevom historijom Tārīḫ al-rusul wa al-mulūk. U Matrakčijevom djelu ima dosta prevođenja, adaptacija, ima i proze, a i kraćih

poetskih odlomaka. Nasuh Matrakči Bosnevi dodatno je afirmirao “klasičnu historiografsku” taberijansku metodu u osmanskoj historiografiji početkom

16. stoljeća. On opisuje događaje u scenama, razvijajući narativnu scenu do detalja. Kod Taberija se poezija najčešće koristi u redžez-metru i često ima parnu rimu. Kod Matrakčija i drugih osmanskih hroničara najčešća poetska forma za duže poetske opise kakva događaja u hronici jeste poetska forma mesnevije. Funkcija poezije u općem okviru historijskog narativa ponajprije je dekorativna, ali i vrlo upečatljiva. Ona ima, dakle, i posebnu strukturalnu vrijednost u naglašavanju poruke kakva djela.

Poetski fragmenti i dekorativno i ritmički naglašavaju određeni dio teksta, čime se tradicionalno u literaturi na orijentalnim jezicima često pokušava razbiti mirni, usporeni, statički model autorske naracije. Poetska scena uklo- pljena u prozni tekst često je sastavni dio želje (i plana) naratora, pisca da dodatno naglasi zaplet u tekstu, ali, i da istodobno ugodi “narativnoj želji” prefinjenog čitatelja, s druge strane. Dvostruka usmjerenost naracije u djelu, od želje autora da priču dovede do kraja pa do želje čitatelja da “narativna igra” što duže traje, nužno dobija različite forme i sekvence koje čas ubr- zavaju priču, čas je usporavaju i razvlače. Ovaj postupak pripovijedanja u starijim bošnjačkim hronikama na osmanskom jeziku gotovo da je kanono- ziran s filotehničkoga aspekta. Po tehnici i sadržaju pisanja, Matrakčijeve hronike su i književna i historijska djela sa posebno formuliranim slikama koje katkad obiluju brojnim, čak i ne baš tako važnim historijskim podacima, s jedne strane, dok u nekim dijelovima gotovo da skrivaju historijsku zbilju i naglašavaju autorovu narativnu želju da kaže nešto što se samo njemu čini važnim. Na taj način, svjesno ili nesvjesno, pravi otklon od historijske real- nosti i kreće ka oblikovanju imagološke slike djela. Naracija u hronikama Nasuha Matrakčija Bošnjaka više je podređena velikoj “historijskoj priči” nego što je u službi praćenja “emotivnog” u svijesti likova koje opisuje. To je opća tendencija koja žanrovski samo donekle pravi razliku između osmanske historijske hronike i biografije. Imagološke želje naratora najčešće i najpri- hvatljivije se semiotički kodiraju kroz određene izreke, poslovice, citate ili kroz poeziju koja je sama po sebi kodirana određenom epskom ili lirskom matricom. Štaviše, i neke se poslovice ili izreke mogu smatrati određenom vrstom komprimiranog protonarativa, a ako se one iskažu unutarnjom rimom, onda su stilski još efektnije i idejno snažnije. Poetski narativni fragmenti u hronikama su, stoga, najčešće varijabilni u tekstualnom mozaiku djela, ali su često i sastavni dio “narativne želje” teksta, mjesto autorske digresije i bijega od činjenica neumitne historijske realnosti. Čak i u šabloniziranim poetskim opisima sultanskog pohoda i “pobjedničke vojske”, u tekstualnom mozaiku djela, jasno biva idejno stajalište koje je sastavni dio narativnog horizonta Matrakčijevih hronika. Kao da je i poezija sama po svojoj naravi uključena u

narativnu strukturu kroz prepoznatljive idejne, imagološke narativne filtere. Zanimljiva je još jedna osobitost poetskih fragmenata u Matrakčijevim hroni- kama: stihovi su katkad pisani pod jakim nabojem visokostiliziranih kanona jezičkostilskog izraza kićene osmanske poetike, dok su nekad prilično jedno- stavni, gotovo šablonizirano predvidljivi. No, općenito promatrajući, ako se promatra struktura Matrakčijevih hronika i drugih proznih djela, uočava se nevjerovatna simbioza proznih i poetskih fragmenata teksta, a u narativnim djelima poetski fragmenti su katkad narativni a nekad deskriptivni, opisni. Narativni poetski fragmenti u tekstualnom mozaiku Matrakčijevih hronika u jačoj su povezanosti s cjelinom narativnog teksta. Povezanost je i formalne, strukturalne, ali i konceptualne naravi, dok stilska izražajnost i ekspresivnost takvih poetskih fragmenata povećavaju i stilogenost samog djela. Na kraju treba naglasiti da je jedna od općih osobitosti gotovo svih proznih djela Nasu- ha Matrakčija Bošnjaka simbioza proznih cjelina i poetskih fragmenata koji se međusobno dopunjuju.

Summary

A REVIEW OF THE SYMBIOSIS OF POETIC AND PROSE NARRATIVE IN THE WORKS OF NASUH MATRAKČI BOŠNJAK (?-1564)

The article draws attention to a symbiosis between prose and poetic nar- rative in the works of Nasuh Bošnjak, also known as Matrakčki Visočanin (ie, from the town of Visoko). His works are interesting both from the point of general cultural studies as well as from the point of linguistic or literary analyses. Matrakči Visočanin finds the basis for his own narrative in the world history narrative, the Prophet's biography and royal chronicles. The article highlights the function of poetry in his prose works, mainly his travel accounts. Although the function of poetry in the general framework of Matrakčki's historical narrative is decorative, it clearly has a special structural value in that it emphasizes certain messages and ideas found in his works. In general, one of the regular features of nearly all works of this writer is the symbiosis and mutual complementarity of prose units and poetic fragments.