NEKOLIKO NOVIH PODATAKA O VISOČANINU OSMAN-EF. ŠUGLIJI, SINU AHMEDOVU

- Prilog izučavanju književnosti Bošnjaka na orijentalnim jezicima -

Sažetak

U ovome radu predstavljeno je nekoliko novih podataka o biografiji i književ- nom radu na orijentalnim jezicima Visočanina Osman-ef. Šuglije, sina Ahmedova, šejha kadirijskog tarikata, muderrisa, hatiba, vaiza, pjesnika, pisca, kroničara, kali- grafa, prepisivača i prevodioca, koji je rođen u Visokom prije 1645., a živio i radio u Sarajevu sve do svoje smrti 15. muharrema 1127./21. januara 1715. godine. Rad je urađen na osnovu dvaju rukopisa koji se čuvaju u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu (R-1357 i R-586), jednog autografa koji se čuva u Historijskom arhivu Sarajevo (R-456), kopije Drnišlijina Zbornika bosanskih memorijala koji se čuva u Orijentalnom institutu u Sarajevu i bilješkama u četvrtom i petom svesku Kadićeve hronike (Tārīḫ-i Enverī). Na osnovu gore navedenih izvora sa sigurnošću se može tvrditi da je Visočanin Osman-ef. Šugli bio jedan od plodnijih bosanskih pisaca na orijentalnim jezicima u drugoj polovini 17. i na početku 18. stoljeća.

Ključne riječi: Osman, Šugli, Ahmed, Visočanin, šejh, muderris, hatib, pje- snik, kaligraf, prepisivač, kroničar, prevodilac, Pendnāma, Gulistān, Nādiriyyāt, Šurūt, mu‘īd, autograf.

Uvod

Osman-ef. Šugli,¹šejh kadirijskog tarikata, muderris, hatib, vaiz, pjesnik, kroničar, kaligraf, prepisivač i prevodilac, rođen je u Visokom a živio i dje- lovao u Sarajevu u drugoj polovini 17. i početkom 18. stoljeća. Prema tome, bio je savremenik plejade naših znamenitih alima: šejha Ibrahima Bistrigije,

1 Sam se potpisivao kao ‘Uṯmān ibn Aḥmad al-Wisoqī, ‘Uṯmān Šuġlī, ‘Uṯmān aš-šayḫ al-Qādirī ili samo Šuġlī, a u dosadašnjim radovima navođen je kao Šejh Osman efendija Šugli, Šejh Osman Šuglevi ili samo Šugli, Šuglija ili Šuglevija. Po svoj prilici nadimak Šugli(ja) u značenju: jako zauzet, preokupiran, vrijedan, marljiv, radin, revan, prilježan,

šejha Hasana Kaimije, šejha Sejjida Abdulfettaha, šejha Ahmeda Kerim- zadea, Sabita Užičanina, hadži Huseina Muzaferije, Abdulkerima Miri-zadea, Mehmeda Kurevija, Abdullaha Drnišlije, Mehmeda Šehrije, Rešida Bošnjaka, Zekerijaa Sukkerija i niza drugih ličnosti koje su predstavljale intelektual- nu elitu ondašnjeg Sarajeva. Iako je bio veoma ugledna i aktivna ličnost te jedan od plodnijih pisaca u Sarajevu onoga vremena, njemu u našoj stručnoj literaturi, sve do danas, nije posvećen nijedan zaseban rad. Kada bi se na jed- nom mjestu sabralo sve što je o njemu napisano i objavljeno, moglo bi stati na manje od dvije stranice teksta.²Ukratko, dosadašnji radovi o Osman-ef. Šugliji pružaju sljedeće informacije: da je bio učenik i murid šejha Ibrahi- ma Bistrigije, da je autor jednog kronograma i nekoliko stihova na turskom jeziku,³da je bio šejh Gaziler tekije, da je dozvolu (idžazet) za obavljane šejhovske dužnosti dobio od Šerifa efendije, šejha Tophane u Istanbulu, da je početkom 18. stoljeća bio hatib i predavač (ders-i ʻāmm)⁴u Ali-pašinoj dža- miji u Sarajevu, da je za svaku od tih službi dobijao po 10 akči dnevne plaće, da je imao svoju medžmu‘u u kojoj je bilježio značajnije događaje, da se njome služio Abdullah Drnišlija, koji je u svome Zborniku prepisao nekoliko njegovih imzi, uključujući i jedan arzuhal koji je ovaj, ispred uglednih Saraj- lija poslao na Visoku Portu s molbom da se u Sarajevu podigne nova tvrđava, da njegova medžmu‘a do danas nije pronađena, da je po jednom zapisu Abdu- llaha Drnišlije, umro 15. muharrema 1127/21. januara 1715. godine, da je iza sebe ostavio sinove Numana i Abdullaha i kćerku Merjem, koja je 1182/1768. godine za Ali-pašinu džamiju ostavila jedan novčani vakuf u iznosu od 130 groša, te da su njegovi potomci⁵u dvije kuće u Ali-pašinoj mahali živjeli još u

5 U svome Nekrologiju umrlih muslimana Sarajeva 1318/1900. - 1323/1905. godine (autograf rukopisa br. R-7149 nalazi se u Gazi Husrev-begovoj biblioteci) imam džamije u mahali Mokro-zade (Ćebedžijama) Mustafa Abaz (umro 1906), zabilježio je smrt sljedećih Šuglija, najvjerovatnije, dalekih Osman-ef. potomaka:

drugoj polovini 19. stoljeća.⁶U dosadašnjim stručnim radovima informacije o Osman-ef. Šugliji su toliko šture da se, recimo, nigdje ne navodi ime njegova oca, odakle je porijeklom niti kada je približno rođen.

Danas, kada su gotovo svi orijentalni rukopisi Gazi Husrev-begove bibli- oteke, Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine i Histo- rijskog arhiva Sarajevo kataloški obrađeni, našoj kulturnoj javnosti možemo ponuditi nekoliko sasvim novih biografskih podataka o Osman-ef. Šugliji, njegovom književnom radu i, po prvi put, prezentirati jedan rukopis s dva njegova autografa i dva rukopisa u prepisu s mnoštvom njegovih stihova i vlastoručnih bilješki i komentara.

Prije nego što pređemo na predstavljanje novih podataka o Osman-ef. Šugliji, treba napomenuti da je na njega, kao pjesnika, prvi skrenuo pažnju Sejfudin Kemura, prije nešto više od stotinu godina. On je u svome radu o Carevoj džamiji u Sarajevu⁷, u prijevodu na bosanskom jeziku, donio krono- gram koji je, povodom smrti sarajevskog muftije i šejha halvetijskog tarikata Ibrahim-ef. Bistrigije 1075/1665. godine, spjevao njegov murid i učenik Sarajlija šejh Osman-efendija Šuglija. Isti kronogram, u originalu na turskom i u prijevodu na bosanskom jeziku, kasnije je donio i Mehmed Mujezinović.⁸

1321 هنس يف نوك هبنش ود يجنزكس ڭمارحلا مرحم يدلوا ةافو يس هجوز وفيس هيلغوش ـ

1321 هنس نوك هبنشراهچ يجنكيا يمرگي ڭن هجحلا يذ يدلوا ةافو يس هجوز ڭحلاص لانم كيلغوش ـ

1322 هنس يف نوك هبنشود يجنتلا يمرگي ڭنيلولأا ىذامج يدلوا ةافو يس هميرك ڭنيفيس هيلغش ـ

6 Vidi: Šejh Sejfudin Kemura, Sarajevske džamije i druge javne zgrade turske dobi (dalje: Kemura, SDŽ...o. c.,), Sarajevo , 1913, str. 273-275; Alija Bejtić, ”Pjesnik Sabit Alauddin Užičanin kao sarajevski kadija i bosanski mulla” (dalje: Bejtić, PSAU...o. c.,), Anali GHB, Knjiga II-III, Sarajevo, 1976, str. 15-16 i ”Sarajlija Abdullah Drnišlija i njegov Zbornik bosanskih memorijala” (dalje: Bejtić, SAD...o. c.,) 1672-1719, Radovi Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Knjiga LV, Sarajevo, 1977, str. 239 i Hamdija Kreševlja- ković, Izabrana djela III (dalje: Kreševljaković, ID...o. c.,), Sarajevo, 1991, str. 210.

Budući da su to prvi i, dosada, najstariji poznati stihovi Osman-ef. Šugli- je, donosimo ih u originalu na turskom⁹i u Mujezinovićevu prijevodu na bosanskom jeziku:

يغيرتسب مزيزع خيش نلاوا نارون رون مدلاكا تفايض يدــــــتيا هليا هللا ءايلوا

ناهج هلمج اكب يدـــتيا هنمزع تفايض مدلغا نوـــــچيا م^ّلعم هدنب هللاو يولغش 1075 هنس

Svjetionik, moj cijenjeni šejh, Bistrigija, Saznadoh da je prispio na gozbu bogougodnika.

Iz gore navedenog kronograma nedvosmisleno se vidi da je Osman-ef. Šugli bio murid i učenik šejha Ibrahima Bistrigije.¹¹Činjenica da je već tada

9 Mujezinović je, kako navodi, tekst kronograma na turskom jeziku preuzeo od Kemure, a Kemura ne navodi odakle ga je on preuzeo. Mi smo ga pronašli još i kod Kadića (v. Tārāḫ-i Enverī, IV, str. 167) i poređenjem utvrdili neznatne razlike. Kod Kadića je رونا نارون , a kod Mujezinovića نارون رون , kod Kadića je مخيش , a kod Mujezinovića خيش, kod Kadića je ءاكب, a kod Mujezinovića اكب.

10 U vezi s tačnim datumom, mjesecom i godinom Bistrigijine smrti, Mujezinović piše: Sačuvani kronogrami o Bistrigiji, čije tekstove smo naprijed donijeli, kako vidimo, razli- kuju se u pogledu datuma njegove smrti. Ploča na turbetu datirana je h. 1069 (1658/59), dok nam ona četiri natpisa u pjesmi daju h. 1075 (1664/65) godinu. Bašagić je, pak, odnekud zabilježio, a za njim su se poveli i drugi, da je Bistrigija umro 1070 (1659/60) godine. Međutim, analizirajući spomenute natpise, dolazimo do zaključka da je Bistrigija umro 1075, i to u mjesecu redžepu navedene godine, odnosno između 18. I i 16. II 1665. godine n. ere. (v. Mujezinović, IE...o. c., str. 23). Tačan datum Bistrigijine smrti, u pone- djeljak prije podne, 9. redžeba (1075), što odgovara 26. januaru 1665. godine, zabilježio je Kadić (v. Tarih-i Enveri, IV, str. 167). Zato ćemo u cjelosti citirati njegovu bilješku u originalu na turskom jeziku koja glasi:

يفيرش عماج يكيدليا انب هد هلحم موسوم هليمان يدنك هدنتمس قيرتسب كب دمحم هداز كب ىسيع يزاغ هدروبزم رهش رازاپ يجنزوقط كبجر هام نكيا هد هيكت يكيدليا اشنا كنيدنفا ميهاربا يتفمو خيش يقيرتسب هدنفرط هلبق كنمرح ءهبرت هدناتسرازم يك هدنفرط يس هرانم كنفيرش عماج راكنح پوديا اقب راد لاحترا لوا ند هلڭوا ينوك يستريا

11 Na osnovu ovoga možemo pretpostaviti da je Osman-ef. Šugli u početku bio sljedbenik halvetijskog derviškog reda. Međutim, kasnije se nedvosmisleno izjašnjavao kao šejh kadirijskog reda. To se najbolje vidi iz njegova potpisa Osman, kadirijski šejh (خيشلا نامثع يرداقلا) ispod jednog stiha na arapskom jeziku:

داــــعملا ىـلإ مـــهل دازو داــبعلل ةعلب لاإ ايندلا امو

Ovaj svijet je samo gutljaj za robove I njihova opskrba do Sudnjeg dana.

(1075/1665) bio vješt, ne samo u pisanju stihova na turskom jeziku nego i u izražavanju godina pomoću brojčane vrijednosti slova arapskog albafeta¹², govori da je u vrijeme pisanja kronograma Osman-ef. Šugli morao imati najmanje 20 godina. Otuda se sa sigurnošću može zaključiti da je rođen prije 1645. godine i da je mogao zapamtiti boravak Evlije Čelebije u Sarajevu 1660. godine. Svojom rukom je najmanje dva puta napisao da je sin Ahmedov i da je po porijeklu Visočanin. O tome će kasnije biti više riječi. Budući da je pisao na arapskom, turskom i perzijskom jeziku i da je dozvolu (idžazet) za obavljanje šejhovske dužnosti dobio od Šerif-efendije, šejha Tophane u Istanbulu¹³, sa sigurnošću se može tvrditi da je pored školovanja u Bosni, najvjerovatnije u Gazi Husrev-begovoj medresi u Sarajevu, bar neko vrijeme proveo na školovanju u Istanbulu.

Pored gore spomenutog kronograma, kod nas je, dosada, objavljeno još nekoliko Šuglijevih stihova koji pokazuju da je stvaralac i drugog pjesničkog žanra i da je bio misaon pjesnik. U prvom stihu Šugli opisuje opustošeno Sarajevo poslije provale Eugena Savojskog (1697), u drugom i trećem stanje u Bosni i Osmanskom carstvu uopće, a u naredna tri se žali kako je teško naći pravog i iskrenog prijatelja. Stihove donosimo u originalu na turskom i u prijevodu na bosanskom jeziku:

¹⁴رد هداـــــس ماتيا يدـــجاسم يرـــــلعماج

Sarajevo je u molitvi okrenulo Bogu lice, Njegove džamije i mesdžidi su prave sirotice!¹⁵

15 Prijevod Alije Bejtića (v. Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, knjiga IV, Sarajevo 1976, str. 181). Prema jednom dokumentu sarajevskog suda, sačinjenom 1112/1700. godine na zahtjev bosanskog valije Köse Halil-paše, u katastrofi Sarajeva 1697. godine izgorjele su gotovo sve džamije, a njihovi vakufi uništeni (v. Zejnil Fajić, ”Stanje sakralnih i prosvjetnih objekata u Sarajevu razorenih za vrijeme provale Eugena Savojskog”, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, knjiga VII-VIII, Sarajevo, 1982, str. 89 - 108 i Salih Sidki Hadžihuseinović, Muvekkit, Povijest Bosne 1, s turskog preveli Abdulah Polimac..., El- Kalem, Sarajevo, 1999, str. 434 - 439). Sačuvane su i tri savremene pjesme na turskom jeziku o ovoj katastrofi... Po njima, iz grada je odvedeno deset hiljada zarobljenika među kojima je bilo i mnogo djevojaka (v. Hazim Šabanović, Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima / dalje: Šabanović, Književnost...o .c.,/, Sarajevo 1973, str. 384).

^راو^ر^ْ^َ^ا^روليب^نيرذح^ر^ْ^َ^ا^هن^راو^ر^ْ^وَ ^ر^ْ_َ^ـــن^ه^ُ

راو رــي هرــي رب كمتيك ان تقاط هــغمرود هدـــنوب هن

Niti ima neko savršeno učen

A ni iko ko bi njegovu vrijednost znao Nema snage da bi se ovdje ostalo

A ni mjesta kuda bi se otišlo.¹⁶

راو هـــسيد ميك ره ينآ رليوس نلاي راي ڭليب نــــيقح كمنو نان ينق يدـــيلق يـــــقاب دــــــــــبا ات تّبحم يدــيليب نيقح كـــمنو نان رــكا ¹⁷نمشد اكس لوارولوا نوك يجنچوا ندلدو ناج نوك يكيا كنسيسك

Zar odan prijatelj postoji Što so i hljeb cijeni

Laže ko kaže da ga je imao... Kad bi neko cijeniti so i hljeb znao

Prijatelj bi trajno ostajao

Dan-dva je poneko prijatelj od srca Treći dan postaje ti dušman.¹⁸

16 Slična razočarenja doživjeli su i Šuglijevi savremenici šejh Hasan Kaimija, koji je pod pritiskom javnog mnijenja morao napustiti grad i odseliti se u Zvornik, gdje je ostao sve do smrti 1091/1680. godine i Rešid Mehmed-Bošnjak, kome su u katastrofi Sarajeva 24. oktobra 1697. godine, spaljeni kuća i sav pokretni i nepokretni imetak i koji u jednom pismu svoje stanje opisuje u sljedećim stihovima:

Munja neumoljive sudbine sinu iznenada Pa mi spali sav imetak, spali

Mi kuću i sve što imam.

Spaljena je i kuća tužnog Rešida Bošnjaka Pa se sklonio na ognjištu tuge

I jadan i kukavan ostao bez hrane...

Hasura mu je postala ležaj, A sklonište tlo mizerije.

(v. Šabanović, Književnost...o .c., str. 354-55 i 425-26).

17 Original na turskom jeziku pruzet od Kadića (v. Tārīḫ-i Enverī, V, str. 213). Osim kod Kadića, stihove smo pronašli i na prvom zaštitnom listu na str. a u rukopisu br. R-456 koji se čuva u Historijskom arhivu Sarajevo, a o kome će kasnije biti više govora. Upoređivanjem Kadićeva prijepisa i onoga u rukopisu br. R-456 ustanovili smo izvjesne razlike u pisanju pojedinih riječi. Tako kod Kadića stoji riječ نيقح, a u rukopisu R-456 ڭقح, kod Kadića riječ يديليب, a u rukopisu R-456يديلاوا i kod Kadića riječ كنسيسيك, a u rukopisu R-456 كسوس يك. Verzija koja se nalazi u rukopisu Historijskog arhiva Sarajevo je primarnija, jer je pisana rukom autora.

18 Prijevod: Hadžiosmanović - Trako, TP...o. c., str.107 i 109.

Evo još jednog, dosada, nepoznatog Šuglijevog kronograma od 11 stihova,¹⁹spjevanog u pohvalu hadži Muse Sarajlije²⁰i njegovih sinova, povo- dom puštanju brade starijeg mu sina Mehmed-age:

لاسراو ىسوم يجاح ءهـــــمان شياتس اغا دمحم شراوكرزب دنزرف هيحل ندرك

كاخ نيا ناــيعا قـــنورو ايض رـــهد هرـــهش ىسوم يـجاح يـيارس كلااو ردق لواو نسحم درـم وا تلصحكـــين لواو لوا لــــــــقع وا كاب يبو ميب يـب درــــم تواحس ردـــيرورـــــــس ڭــــــناـينغا تيلاو كاردا بحاص يمارــك مـــيداحم يـــــملكد سب اڭآ يــــفطل ڭ_ّـــقح وب كلااـــچو تسچ مياد هنيرما ادــخ يـسومق نــــكاسو حـــــــلاص بدؤم كلااب هـــليا يــنيس هــلمج يـــهلا ماش هليا حبص هرزوا قمزاي قموقوا كانهيس طـــخ رـــب يدكچ هدنخر اغا دـــــــمحم يرـــــيبك دنزرـــف وا

19 Tekst kronograma, ispisan rukom autora, nalazi se na zadnjem zaštitnom listu na strani a u rukopisu koji se čuva u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu pod br. R-1357. Rukopis je obrađen u četvrtom svesku Kataloga arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa Gazi Husrev-begove biblioteke (v. Fehim Nametak, IV, br. 3129, str. 385).

20 Riječ je o uglednom i bogatom sarajevskom trgovcu i dobrotvoru hadži Musau, sinu hadži Šahmanovu iz Šejh Ferruhove mahale, kasnije poznate i pod imenom Abdestha- na, umro 1089/1678. godine. On je još za života ostavio dva novčana vakufa, jedan od

100.000 i drugi od 55.000 srebrnih akči i novac predao mutevelliji hadži Huseinu, sinu hadži Muzafferovu (muderris Gazi Husrev-begove medrese prije 1681. godine). Regi- stracija vakufa na sarajevskom sudu obavljena je poslije njegove smrti 30. zu-l-kadeta 1094/20. novembra 1682. godine, uz saglasnost hadži Musaovih sinova hadži Ebu Bekra, Sulejmana i Mehmeda, sestara mu Have i Zakire i žene mu Umihane, koje je na sudu punomoćno zastupao (vekīl sābitu-l-vikāle) Mustafa Čelebi, sin Mahmudov. Kako se iz teksta vakufnama vidi, sud je u potpunosti prihvatio vakifove odredbe: da mutevelija oba vakufa, uz dnevnu plaću od šest akči, bude spomenuti hadži Husein, sin hadži Muza- fferov, a poslije njega onaj ko bude mujezin džamije u Šejh Ferruhovoj mahali, da se uvakufljeni novac, uz murabehu od 11% godišnje, s čvrstim zalogom i jakim jamcem, daje u zajam, da mutevelija preostali godišnji prihod od prvog vakufa u iznosu od 7.840 akči čuva i od tih sredstava dovede vodu i podigne česmu ispred vakifove kuće. Vakif je odredio da se iz prihoda drugog vakufa imamu džamije Šejh Ferruhove mahale daje dnevna plaća u iznosu od dvije akče, s tim da svaki dan poslije akšam-namaza prouči suru

^al-Mulk⁽^ك^ُ^ل^ْ^م^ُ^لا^هِ ^دِ ^ي^َ^ب_ِ^ي^ذِ ^َّ^لا^ك^َ^را^ي^َ^ت^َ⁾ⁱ^sevabe^pokloni^pred^dušu^cijelog^Muhammedovog^ummeta,

njegovu dušu i duše njegovih roditelja, da se mujezinima džamije daje dnevna plaća u

iznosu od po četiri akče, s tim da svaki od njih u svojoj sedmici (najvjerovatnije dvojica mujezina koji su mujezinsku službu obavljali po sistemu: sedmicu jedan, a sedmicu

dušu i duše njegovih roditelja, da se mujezinima svaki dan daju još po dvije akče, s tim

da svaki dan pored njegova kabura prouče suru Yā-sīn i sevabe poklone pred dušu posla- nika Muhammeda, a. s., duše njegove porodicu, ashaba, cijelog Muhammedova ummeta, vakifovu dušu i duše njegovih roditelja. Vakif je, također, odredio da se preostali godišnji prihod od drugog vakufa u iznosu od 1.080 akči čuva za potrebne popravke i prostirku džamije te da se od toga iznosa svake godine za 70 akči nabave po dvije mukavve (velike voštane svijeće) za osvjetljenje džamije... Zanimljivo je da je vakif za nazire oba vakufa odredio džematlije mahalske džamije. (Kopija vakufnama kod autora teksta).

كلاهش مشچ لواو هديد نيهاش وا ىوـــخ كلم لوا هيحل لاسرا پوديا كلافا هلوا رـــــــيكتسدو نــــيعم روــــهشمو فورــعم هليلاحو حلاص كاـنمغ هياملوا هلوا داـــش هشيمه نوسلجآ نوـــسلك يــبك لك يــلامج كاپ ءهــيحل يدــــنوق هيابيز يخر راچ ان يـــــلغش يـــــــخيرات هدــــيد 1081

Sarajlija hadži Musa, slava ovog vremena Svjetlo i sjaj očiju, dolazeći znak praskozorja

Taj prvi racio, ta osoba svojstava krasnih, Taj čovjek dobročinitelj, visoke vrijednosti,

Predvodnik je u vilajetu bogatih Čovjek darežljivosti, bez straha i bojazni

Svaki od njih - dobro odgojen i smiren Za zapovijed Božiju spreman i pohitan

Zbog čitanja i pisanja ujutro i po noći Bože, sve ih uzvišenim učini!

Puštajući bradu, on, naravi meleka Oka sokolova, taj pogleda skupljenoga

Poznat i čuven je po ispravnosti duhovnoga stanja Neka mu nebesa budu pomagač i potpora!

”Na krasno se lice ʻčistaʼ brada spustila.” (1081/1670-71. godine)²¹

Izgleda da je Osman-ef. Šugli bio blizak prijatelj s hadži Musaom i njego- vim sinovima, posebno Mehmed-agom, čijem je puštanju brade posvetio gore navedeni kronogram. S obzirom na to da ih u jednom stihu kronograma hvali kako vole čitati i po danu i po noći, možemo pretpostaviti da je Mehmed-aga našega Osman-ef. Šugliju, kao vještog kaligrafa i prepisivača, zamolio da mu izradi jedan luksuzni primjerak Sa‘dījeva Gulistāna i da je to ovaj i učinio, ne ulazeći u to da li mu ga je naplatio ili poklonio. U prilog tome ide činjenica što je Mehmed-aga, na naslovnom listu na strani a veoma luksuznog i do danas dobro očuvanog primjerka Sa‘dījeva Gulistāna u rukopisu koji se čuva u Gazi Husrev-begovoj biblioteci pod br. R-1357, crvenim slovima zapisao:

رون ةمرحب ،افصلاو قوذلا يف ماد ،ىسوم جاحلا نب دمحم ةّيسرافلا ةفيط^ّللا ةخس^ّنلا هذه بحاص

!نيمحارلا محرأ اي كتمحرب !نيعم اي نيمآ ،افطصملا دمحم كاپ Vlasnik ovoga prekrasnog perzijskog primjerka je Mehmed, sin hadži Musaov, dabogda, hurmetom čistog nura Muhammedova, još dugo u zevku i

Ne navodeći ime prepisivača, broj rukopisa ni mjesto gdje se on nalazi, naslovnu stranu ovoga rukopisa, kao primjer uspjele kaligrafije, prije tridese- tak godina u svome radu o Muslimanskom školstvu u Bosni i Hercegovini do 1918. godine, prvi je našoj javnosti predstavio Hajrudin Ćurić.²²

Primjerak Sa‘dījeva Gulistāna²³u rukopisu Gazi Husrev-begove bibli- oteke br. R-1357 ima ukupno 91 list (182 stranice). Pisan je na finom tan- kom papiru, žućkaste boje, bez vodenog znaka, dimenzija: 20 cm x 12,5 cm (dimenzija teksta: 15 cm x 7,5 cm), djelimično vokaliziranim nastaʻlīq

pismom, crnim mastilom, slabijeg kvaliteta, nepostojanom na dodir s vlagom, u 17 redaka, veoma vještom rukom. Naslov djela, naslovi poglavlja, značaj- nije riječi (عارصم ،رثن ،تياكح ،يعابر ،باب ،يونثم ،مظن ،رعش ،هعطق ،ىلاعت هلوق ،تيب), paradigme metrova na marginama i interpunkcijski znakovi pisani crvenim mastilom. Na početku djela lijepo urađen unvan u obliku pravougaonika dimenzija: 7,5 cm x 4 cm, na podlozi ukrašenoj zlatnozelenom bojom. Tekst uokviren zlatnom trakom, ojačanom s vanjske strane dvjema, a s unutrašnje jednom tankom linijom crne boje. Tekst u prozi pisan jednostubično, a stihovi u dva stuba, po strofama, dvojeni zlatnom linijom. Na kraju rukopisa nalaze se tri zaštitna lista. Na zadnjem zaštitnom listu na strani a nalazi se gore citi- rani kronogram, pisan rukom autora. Godina u kronogramu 1081/1670-71. označava godinu kada je izrečen, a ne godinu kada ga je autor prepisao u ovome rukopisu. Povez kožni, originalan, po rubovima izlizan. Na vanjskoj strani korica u središnjem dijelu utisnuti izduženi ornamenti s floralnim moti- vima, presvučenim zlatnom bojom. Po rubovima vanjske strane korica vješto urađena bordura u obliku lozice s isprepletenim grančicama. Unutrašnja stra- na korica, prvi i zadnji zaštitni list obloženi ukrasnim ebru papirom.

Djelo se završava kolofonom s bilješkom prepisivača na arapskom jeziku u kojoj se kaže:

رفغا مه^ّللا ،يلغش نامثع ريقحلا انأو فلأو نينامثو ة^ّتس خيرات يف ه^ُ^ُتلباقو ه^ُ^ُتيْ ش^َحو ه^ُ^ُتحْ حص

م م م!نيمآ Djelo (Gulistān) sam korigovao, popratio komentarima i kolacionirao hiljadu osamdeset i šeste (28. marta 1675. - 16. marta 1676.) godine, a ja sam

Iako u kataloškoj obradi rukopisa piše Nema podataka o prijepisu, prepi- sivač je bez ikakve sumnje Osman-ef. Šugli. Na to upućuju sljedeće činjenice:

drugo poglavlje o naravima derviša (ناشيورد قلاخارد مود باب) počeo prepisivati u srijedu, 1. redžeba 1084/12. oktobra 1673. godine,²⁶peto poglavlje o ljubavi i mladosti (يناوـــــــجو قــــشعرد مجنپ باب), 15. ševvala 1085/12. januara 1674. godine,²⁷a šesto poglavlje o slabosti i starosti (يريپو فعض رد مـــشش باب), 01. rebiu-l-evvela 1086/26. maja 1675. godine.²⁸

ispravio sam ga itd., nikako ne treba shvatiti u tom smislu da je on ispravljao autora ili da je uzeo nečiji tuđi prepis i u njemu ispravljao greške, nego da je u rukopisu iz koga je djelo prepisivao bilo grešaka, pa se potrudio da nađe više rukopisnih primjeraka i da svoj prepis s njima uporedi i sravna. Zato je i rekao ه^ُتلباقو i kolacionirao, sravnao i uporedio, tj. s više drugih primjeraka. Isto tako, detaljnim pregledom osnovnog teksta Gulistāna nismo mogli pronaći nijednu riječ koja je naknadno ispravljana, ni između redaka ni na marginama.

Na marginama listova, a ponegdje i između redaka ima dosta bilješki i komentara iz pera prepisivača Osman-ef. Šuglije. Treba, međutim, napome- nuti da je Osman-ef., pored svojih, ponegdje na marginama navodio i Sudi- jeve komentare²⁹, ali da je to svaki put naglasio s nadvučenom riječju يدوس, za razliku od svojih komentara koje je ponegdje naglasio riječima هررحمل, imenom نامثع ili nadimkom يلغش.³⁰U visini stihova Gulistāna Osman-ef. je na marginama, najčešće crvenim slovima, ispisao paradigme njihovih metrova. Komentari su većinom na turskom jeziku. Ovim svojim komentarima, ma koliko kratki bili, Osman-ef. Šugli svrstao se u red rijetkih Bošnjaka koji su prije, gotovo tri i po stoljeća, komentarisali perzijske klasike.

Sudeći po datumima na marginama, Osman-ef. Šugli je na prepisivanju i komentarisanju ovog primjerka Sa‘dījeva Gulistāna radio preko dvije godine. To ne treba čuditi ima li se u vidu da su sravnavanje prepisa s više primjeraka rukopisa, želja da djelo bude što tačnije i ljepše prepisano, pisanje komentara na marginama i precizno izvlačenje zlatnih traka i linija u kolonama na sva- kom listu, sigurno iziskivali mnogo truda, strpljenja i vremena.

Pored ranije navedene vlasničke bilješke Mehmed-age, sina hadži Musao- va, na prvom zaštitnom listu na strani b nalazi se bilješka i pečat još jednog

26 Vidi bilješku Osman-ef. Šuglije na margini na fol. 25b (بجر زا مود باب ني رد دش عقاو ءدب خيرات 1084 هنس رد...هبنش راهچ ناك مدس رشع ءهرغ رد).

27 Ibid..., fol. 55b (1085 ةنس رد داب كرابم يدنلوا ءادب هدنفصن كلاوش رهش).

28 Ibid..., fol. 66a (لهس مه^ّللا .دش عقاو ءادتبا لولأا عيبر رهش ءرغ رد 1086 خيرات رد).

29 Sūdī, Aḥmad, po porijeklu Bošnjak iz sela Sudića kod Čajniča, glasoviti komentator perzijskih klasičnih djela, između ostalog i Sa‘dījeva Gulistāna, umro 1005/1596-97. godine (v. Šabanović, Književnost...o .c., str. 89-95).

30 Vidi fol. 18a i 25b (يلغش هررحمل), fol. 15a, 23b, 24a i 38b (هررحمل) i fol. 54a (نامثع اب تفگ).

vlasnika, izvjesnog Sejfullaha, sina Salihova, čija nam boigrafija nije poznata. U njegovoj vlasničkoj bilješci na arapskom jeziku piše نب هللا فيس كلامو بحاص حلاص (Vlasnik i posjednik Sejfullah, sin Salihov). Rukopis su, najvjerovatnije po oporuci, za Gazi Husrev-begovu biblioteku u Sarajevu uvakufili nasljed- nici bivšeg sarajevskog muftije i predsjednika Ulema-i medžlisa Salim-ef. Muftića.³¹

Pored Sa‘dījeva Gulistāna u rukopisu br. R-1357, Osman-ef. Šugli prepi- sao je još jedno klasično perzijsko djelo vjersko-moralnog sadržaja, s naglaše- nom sufijskom intonacijom; Pendnāmu Farīduddīna ʻAāṭṭāra³², s uporednim prijevodom na turskom jeziku, od nepoznatog prevodioca. Rukopis se čuva u Gazi Husrev-begovoj biblioteci pod br. R-586, a kataloški je obrađen u trećem svesku Kataloga arapskih, turskih i perzijskih rukopisa Gazi Husrev- begove biblioteke.³³Za razliku od prepisa Sa‘dījevog Gulistāna u rukopisu R-1357, na čijoj je izradi Osman-ef. Šugli proveo preko dvije godine, Pen- dnama Farīduddīna ʻAāṭṭāra u rukopisu R-586 je, očito, prepisana s mnogo manje truda, tkzv. nastaʻlīq-tadwīnī pismom, što znači da se prepisivač trudio da djelo prepiše što prije, ne vodeći računa o tome da mu slova budu što ljepše kaligrafski ispisana. U prilog tome idu i činjenice da su mjesta predviđena za naslove poglavlja ostala nepopunjena i da je prepisivač na kraju djela u bilješci na perzijskom jeziku zamolio čitaoca da mu oprosti zbog eventualnih propusta.³⁴Zato se ovdje nećemo duže zadržavati na opisu rukopisa, napo- minjući samo da rukopis ima ukupno 30 listova formata 29 cm x 19 cm, da je tekst Pendnāme na perzijskom jeziku pisan ravno u dva stuba, a prevod na turskom jeziku ukoso, također, u dva stuba i da je originalni povez zagubljen. Naknadno (prije tridesetak godina) urađeni kartonski povez presvučen je impregniranim platnom crne boje.

تسا هدزرب مــهب ماّيا تنحم ارـــم هك نكم بيع نم طخ ينيب هدزرب مهب رگ

Ako rukopis moj vidiš zbrkan, ne kori Jer je mene tegoba dana pomela!

Međutim, ono što je ovdje od neprocjenjive vrijednosti za rasvjetljavanje biografije prepisivača, jeste njegova bilješka o prepisu na arapskom jeziku koja glasi:

هللا هظفح هّيورسخلا ةسردملا يف نكاسلا يقوسولا دمحأ نب نامثع ريصقتلا ريثك ريقحلا هدوس

1083 ةنس يف ةّيلبلاو مغلا نع نينمؤملا عيمجو ىلاعت Prepisao ubogi siromah koji mnogo griješi Osman, sin Ahmedov Viso- čanin, nastanjen u Husreviji medresi, - Uzvišeni Allah njega i sve vjernike sačuvao od briga i belaja – 1083/29. aprila 1672. - 18. aprila 1673. godine. Iz ove bilješke se nedvosmisleno vidi da je Osman-ef. Šugli, sin Ahme- dov, po porijeklu iz Visokog i da je 1672-73. godine stanovao u Gazi Husrev- begovoj medresi u Sarajevu. Da nije gore spomenutog kronograma koji je prije osam godina (1075/1665), kao zreo pjesnik, spjevao povodom smrti svoga učitelja Ibrahim-ef. Bistrigije, mogli bismo pomisliti da je bio učenik medrese. Međutim, ta mogućnost otpada. Nije bio ni muderris, jer je muderris Gazi Husrev-begove medrese, uz dnevnu platu od 50 dirhema³⁵postavljan carskim beratom i gotovo redovno bio i sarajevski muftija.³⁶Isključujemo mogućnost da je tako ugledna i visoko pozicionirana ličnost mogla stanovati s učenicima medrese. Nije mogao biti ni šejh hanikaha, jer je poznato da je u to doba šej hanikaha i istovremeno imam Begove džamije bio Sarajlija šej Ali koji je po jednom zapisu Enverija Kadića umro 1090/1679. godine. Sigurno je da nije bio ni bevvab (vratar, podvornik). Kakvu je onda službu Osman-ef. Šugli mogao obavljati i stanovati u Gazi Husrev-begovoj medresi? Ostaje jedino mogunost da je bio muʻīd (korepetitor), tim prije što je takvo radno mjesto bilo i predviđeno drugom Gazi Husrev-begovom vakufnamom od 26.

موي لك سردملل نّيعو...ةداعلاو نوناقلا يف ررقملا وه ام ىلع ةداعلإا ةفيظو يعاري ديعمو نيمهرد موي لك ةبلطلا نم دحاو لكلو مهارد ةعبرأ ديعمللو ةروبزملا فاقولأا نم امهرد نيسمخ

Nadalje se određuje muʻīd (korepetitor) koji će vršiti službu korepeticije po ustaljenom običaju... Muderrisu određuje svaki dan 50 dirhema iz spome-

35 Nezamislivo je da je Osman-ef. Šugli na početku svoje karijere (kada je imao oko 30 godina) mogao biti muderris Gazi Husrev-begove medrese uz dnevnu platu od 50 dirhema, a tridesetak godina kasnije, primati samo 20 akči; 10 kao profesor (نامثع يلغش رد هچقآ نوا يموي اشاپ يلع عماج رد يدنفأ) i još 10 kao hatib u Ali-pašinoj džamiji (نامثع خيشلا رد هچقآ نوا هعمجلا موي يف اشاپ يلع عماج رد يلغش), kako je to zabilježio Kadić (v. Tārīḫ-i Enverī, IV, str. 87 i 88).

36 Godine 1060/1650. muderris Gazi Husrev-begove medrese je bio ‘Abdullaṭīf-ef., poslije njega Mehmed-ef., sin Mustafin, a prije 1092/1681. na tu dužnost carskim beratom postavljen je Sarajlija hadži Husein, sin hadži Muzafferov, unuk spahije Omera Alije i praunuk spahije Kurta Alije (v. Hamdija Kreševljaković, ”Muderrisi Husrev-begove medrese” Spomenica Gazi Husrev-begove četiristogodišnjice, Sarajevo 1932, str. 149 i Behija Zlatar, Gazi Husrev-beg, Sarajevo, 2010, str. 126-128).

nutih vakufa, muʻīdu četiri dirhema, svakom od učenika dva dirhema, a isto toliko i bevvabu dva dirhema.³⁷

Pored gore spomenutih rukopisa br. R-1357 i R-586, koji se nalaze u Gazi Husrev-begovoj biblioteci, u Historijskom arhivu Sarajevo čuva se još jedan rukopis Osman-ef. Šuglije. To je rukopis br. R-456 od 164 lista (328 stranica), dimenzija 20 cm x 12,5 cm, pisan nasḫ pismom, vještom rukom, na glat papiru, srednje debljine, tamnobijele boje, bez vodenog znaka. Listovi su razasuti i po lagama odvojeni od originalnog kožnog poveza s preklopom, prepuknutog dužinom hrbata. Na vanjskoj strani korica i preklopa utisnuti ornamenti s floralnim motivima s tragovima zlatne boje koja se vremenom izlizala. Osnovu rukopisa predstavljaju dva djela Osman-ef. Šuglije, pisana njegovom rukom, dakle autografa.

Prvo djelo pod naslovom Tarğuma-i Šurūṭ-i ṣalāt (Prijevod Uvjeta za namaz), nalazi se na fol. 1b-51b. Na naslovnom listu, na početku djela nalazi se lijepo urađen unvan potpuno isti kao i na početku Gulistāna u rukopisu br. R-1357, samo što je unutar unvana, umjesto ناتسلگ kaligrafskim slovima crve-

tekst uokviren debelom zlatnom linijom, ojačanom s vanjske strane dvjema,

a s unutrašnje jednom tankom linijom crne boje. Na ostalim listovima tekst uokviren crvenom linijom.

Na turskom jeziku postoji više vjeronaučnih udžbenika pod gornjim naslovom.³⁸To su, uglavnom, izbori iz raznih fikhskih djela o namazu na

37 Sistem nastave je bio takav da je preko dana muderris učenicima u dershani držao predavanja, a nakon predavanja učenici su odlazili u svoje sobe, gdje im je muʻīd pomagao u spremanju lekcija. Upravo onako kao što danas asistent na fakultetu drži vježbe studentima iz predavanja koja je održao profesor. U poređenju s muderrisovom platom, plata muʻīda je bila skromna, ali ne treba zaboraviti da je uz to imao još besplatan smještaj, grijanje i hranu. Osman-ef. Šugli je vjerovatno na početku svoje karijere prepisujući knjige za sebe zarađivao i određeni honorar. Jedino tako i možemo objasniti veliku razliku u kvalitetu njegovih prepisa. Ako je naručilac-mecena bio bogat i dobro plaćao, isplatilo mu se jedan rukopis lijepim kaligrafskim pismom raditi i po dvije godine, a ako je naručilac bio neko od učenika uz skromnu cijenu, onda mu se nije isplatilo raditi tako dugo. Pretpostaviti je da je Osman-ef. Šugli prepisao više rukopisa, možda i na desetine. Do danas su, koliko se zna, sačuvana samo ova dva.

38 Dvadesetak godina prije Osman-ef. Šuglije, jedan drugi Bošnjak Ḥasan ibn Nasūḥ ad-Dumnawī (iz Duvna) al-Bosnawī, napisao je sličan vjeronaučni udžbenik (Ilmihal) na turskom jeziku pod naslovom Mağma‘ al-Ğawāhir. U kataloškoj obradi ad-Dumnawījeva ilmihala Kasim Dobrača s pravom napominje: Držimo da je kasnije više početnica pisano po ovom uzoru, jer nalazimo više sličnih primjeraka... (v. Kasim Dobrača, Katalog arapskih, turskih i perzijskih rukopisa, Svezak drugi, Gazi Husrev-begova biblioteka u

arapskom jeziku prevedeni na turski jezik. Iako sličan, ovaj udžbenik nije ni jedan od dosada nama poznatih djela pod ovim naslovom. Ni na početku ni na kraju djela ne spominje se ime autora koji ga je iz raznih djela na arapskom jeziku sakupio i preveo na turski jezik. Ipak, sa sigurnošću se može tvrditi da je autor ovoga djela Osman-ef. Šugli. To se može zaključiti iz sljedećih činjenica:

- na prvom zaštitnom listu istom rukom ispisani su gore navedeni Osman-ef. stihovi:

...راو هـيد ميك ره ينآ رليوس نلاي راي نليب گقح كمنو نان ينق

kao i više drugih, dosada, neobjavljenih stihova i izreka, od kojih donosimo samo dva poučna stiha na arapskom jeziku o tome kada se nije lijepo pozdravljati:

بنذ رــــــــــكذلاو ناذلأا دـــنعو لــهج مامحلا يـــف ءرـــملا ملاس كلذك يــــضاقلاو سردلا دــــنعو كلاغتشا تقو يفو قاوسلأا يفو Glupost je pozdravljati se u hamamu,

Za vrijeme ezana i zikra, zar grijeh nije, Na pijaci i kad si zauzet,

Sarajevu, Sarajevo, 1979, br. 1557, str. 657). Ilmihal Osman-ef. Šuglije je sigurno jedan od njih.

39 Tako npr., poglavlje o 14 stvari koje kvare namaz (ةولصلا دسفي ام نايب يف لصف), nakon nabrajanja na arapskom jeziku, prijevoda u prozi na turskom jeziku, na kraju prepjevava u sljedećim stihovima na turskom jeziku:

تشيا يڭيزاــــمن ردترد نوا هــــنسن نديا دـــــساف تيا ريرحت نيس هلمج هنيس هحفص لد پوديا ظفح

slovima ...نلاوا دوهعمو دوعوم ندلحموب ⁴⁰

Na marginama pojedinih listova ima dosta komentara, bilješki i citata iz raznih fikhskih djela i zbirki fetvi na arapskom i turskom jeziku vezanih za tekst, najčešće u formi pitanje - odgovor (باوجلا ـ ةلئسم). Na kraju svih citata navedeni su nazivi djela i poglavlja iz kojih su citati uzeti, a kod fetvi i imena muftija koji su ih izdali.⁴¹Sudeći po rukopisu, tekst na marginama je pisan naknadno, najvjerovatnije, rukom nekog od kasnijih vlasnika.⁴²

ملاــــــــس در قــملغا كــــمچيا هنسن كــميي هـنسن ماـــــميا هــيودنك هياملوا مـــــك اڭا كـــــمتيا حـــتف رـــــيثك لـعف كــمليوس خخخنت كــــمتيا رذع يـــب ريــــبخ هياملوا ندندنك پودــيك يلقع يـــخد مـــه باوــــــج كل كمريو هناروسخا كملوك كمتيا ركذ باستحا نيساضق مـــــــــه كـــمتيا بيترت نيلقاص

^40 Usporedi^formulacije^ءادتبا^رونلوا^نايب^يرلاعد^تسدبآ^نلاوا^دوهعمو^دوعوم^ندلحم^وب^u^djelu^ء^ه^مَ ^ج^ُ^ر^ْ^ت^َ

Bilješka na margini fol. 42a هنع ىفع نيسح ريقفلا هبتك nikako ne znači da je djelo prepisao

siromah Husein nego da je neki muftija po imenu Husein izdao fetvu ispod koje se bilješka nalazi. Naime, bilješku treba posmatrati u kontekstu pitanja koje mu je postavljeno i odgovora koji je dao, a nikako odvojeno.

Na fol. 1a nalaze se bilješke trojice bivših vlasnika: Munla Alije Hanberlovića (لانم باتك كيولربنح يلع), Munla Saliha Muminagića (كيغا نمؤم حلاص لانم باتك) i Munla Hasana Tuzlića (كلزوط نسح لانم باتك). Iznad bilješki nalazi se šest otisaka pečata ranijih vlasnika, od kojih su čitljiva samo dva. Na jednom od njih, najvjerovatnije, Hasana Tuzlića čitljiv je tekst na perzijskom jeziku:

يتسرف ددم ارم زيچ شش يتسه قـــحب ادخ راب ىا يــتسرد نتو نامأو ناميا يتسد حارفو لمعو ملع نسح هدبع

O Stvoritelju, Koji si istinski Bog, Podari mi šest stvari:

Znanje, radinost, veselje, Iman, sigurnost i zdravlje!

Bogu ponizni Hasan

Na drugom pečatu čitljiv je tekst na turskom jeziku يقيدص قدص اي ادخ هليا بيصن هركب وبا (Neka Ebu Bekru najbolji prijatelj bude Bog!). Enveri Kadić u jednoj kratkoj bilješci (v. Tārīḫ-i Enverī, IV, str. 205 na margini), kaže da je ovaj Ebu Bekr bio naib u Kreševu (هني ارً خؤم هوشرك بئان يقيدص قدص اي ادخ هليا بيصن هركب وبا هدنقيدصت رب). Putem jedne murasele (čiju kopiju posjeduje autor teksta), sarajevski sud spomenutog Ebu Bekr-efendiju obavještava da je

4. redžeba 1093/10. jula 1682. godine iz Carigrada stigao dekret o njegovom postavljenju za naiba sarajevskog kadije. Tekst murasele glasi:

ثلث هنس وبشا هكرونلوا اهنا ميرك^ّتلاو هّيحتلا دعب لاجبمو امركم ماد يدنفا ركب وبا دّيسلا ماركلا نيسردملا رخف

هيجوت هريقف وب ند هّيلع تنطلس فرط يساضق هنسوب ءهسورحم ندننوك يجندرد ڭبجرملا بجر فلاو نيعستو هكردكرك ردشمنلوا لاسراو ريرحت هلسارم پوديا نييعتو بصن بئان يزس ندزمفرط نيغملرويب ناسحاو هقدصو

Drugo djelo pod naslovom Tuḥfa-i Nadiriyyāt-Šuġlī (Šuglijev dragulj rijetkosti) nalazi se na fol. 60b-158b. Na naslovnom listu na početku djela nalazi se potpuno isti unvan kao i na početku Gulistāna u rukopisu br. R-1357 i na fol. 1b u ovom rukopisu na početku prvog djela, samo što je ovdje umje-

grafskim pismom. Oba djela pisana su na isti način; arapski tekst, prijevod

na turskom jeziku u prozi i na kraju svakog poglavlja prepjev u stihovima na turskom jeziku.⁴³Ovdje se nećemo zadržavati na opisu drugog djela u ovom rukopisu jer je on potpuno isti kao i kod prvog djela, pisan je na istoj vrsti papira, istim pismom, istim perom, istom vrstom mastila i istom rukom. Iz samog naslova djela se vidi da ga je napisao Šugli, a iz uvoda da je njegovo puno ime Osman, sin Ahmedov Visočanin.⁴⁴Poslije hamdele, taslije i navođe- nja svoga imena, autor kaže da je uvidio kako mladim učenicima⁴⁵nedostaje jednan udžbenik o paradigmatskim oblicima i agensima u arapskom jeziku pa se odlučio na turskom jeziku, u vidu pitanja i odgovora, napisati komentar na djelo al-Amṯila al-muḫtalifa i uvodni dio (Dībāğa) djela al-‘Awāmil fī an-naḥw.⁴⁶On dalje u stihovima kaže da je odlučio napisati ovaj komentar u

روصحم ىعسو رودقم لذب هد هّيعرش ماكحا يارجا پولوا فيرشلا عرشلا بئان هد هنسوب ءهسورحم ندزمفرط

.ملاسلاو زس هديا

Ovim je pisac koji je, kao što smo vidjeli, najvjerovatnije, učenicima Gazi Husrev- begove medrese držao korepeticiju i s njima vježbao gradivo što ga je predavao muderris, istovremeno želio postići više ciljeva; da uporedo s materijom određenog predmeta, usput što više nauče arapski i turski jezik i uvede ih u tajne poezije i metrike. On je dobro znao da se pojedina gramatička pravila moraju naučiti napamet i da će ih učenici najlakše zapamtiti u stihovima. Treba napomenuti da su mnoga klasična djela na arapskom jeziku iz oblasti gramatike i tedžvida, pa čak i čitavi rječnici, radi lakšeg pamćenja, napisani u stihovima. U tome su ih slijedili i naši pisci prije Osman-ef. Šuglije. Tako je npr., naš poznati pjesnik i kadija Sarajlija Muhammed ibn Ahmed Nerkesi (umro 9. ševvala 1044.

/ 28. marta 1635. godine u mjestu Gebze između Carigrada i Izmita), po uzoru na Ferište- oğlua 1033/1623. godine, napisao arapsko-turski rječnik u stihovima za početnike pod naslovom Subḥa-i ṣibyān (Dječija brojanica).

Među naše pisce koji su svoja djela pisali na arapskom, zatim ih prevodili na turski u prozi, a potom prepjevavali u stihovima na turskom jeziku, spada i slavni Ali Dede Bošnjak, koji je stotinjak godina prije Šuglija, kao prvi poznati šejh Gazi Husrev-begova hanikaha, dvije zbirke od po četrdeset hadisa u svome djelu Faḍā’il al-ğihād posvećenom bosanskim gazijama, prvo napisao crvenim slovima na arapskom jeziku, zatim u prozi preveo na turski jezik, a potom prepjevao u stihovima na turskom jeziku (v. Haso Popara, ”Ali Dede Bošnjak bio je porijeklom Fočak i prvi poznati šejh Gazi Husrev-begova hanikaha u Sarajevu”, Preporod, br. 8/858, od 15. aprila 2009, godine, str. 26).

doba osvajanja Krete 1080/1669. godine i da ga je nazvao Draguljem rijetko- sti.⁴⁷Evo tih stihova:

U vrijeme osvajanja Kritske utvrde

Čiji datum bijaše hiljadu i osamdesete godine

Na moje rasijano sjećanje sve skupa dođe Da mojim prijateljima bude nešto poput svjetiljke

Da bude u prozi i u stihu, moja želja je

Put Istine stalno je odlučivanje za duhovno putovanje.

Završene bijahu rijetke stvari ove godine

Tuhfe-i Nādiriyyāt (Dragulj rijetkosti) nek se (djelo) zove!

Moja duša tužna što u dovama spominje Gospodara svoga, nek s imenom ode!

(ةقيتعلا لماوعلا), a napisao ga je Abū Bakr ‘Abdulqāhir ibn ‘Abdurraḥmān al-Ğurğānī, umro 471/1078. godine (v. Mustafa Jahić, Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa, Svezak šesti, Gazi Husrev-begova biblioteka, London - Sarajevo, 1420/1999, br. 3695, str. 19).

47 Jedan nekompletan primjerak ovoga djela prepisao je neki softa ‘Alī iz kasabe Prozor u kadiluku Radomir 1214/1799. godine na fol. 99-119 u rukopisu br. R-1401. U tome prijepisu u naslovu djela nema nadimka Šugli niti uz ime pisca Osmana, sina Ahmedova, odrednice Visočanin. Uprkos tome, Kasim Dobrača je u kataloškoj obradi rukopisa rekao: Napisao ‘Oṯmān b. Aḥmad. Način pisanja upućuje donekle da je pisac iz naših krajeva. (v. Kasim Dobrača, Katalog arapskih, turskih i perzijskih rukopisa, Svezak prvi, Gazi Husrev-begova biblioteka u Sarajevu, Sarajevo, 1963, br. 149/7, str. 120-21). Da je Dobrača bio potpuno u pravu, najbolje potvrđuje primjerak djela u rukopisu br. R-456 Historijskog arhiva Sarajevo, gdje u naslovu stoji nadimak pisca Šugli, a u uvodu uz ime Osman, sin Ahmedov, i odrednica Visočanin. To najbolje govori koliko je Kasim Dobrača bio veliki alim, da je po stilu pisanja mogao odrediti da je pisac iz naših krajeva. Pažljivom analizom ova dva primjerka Šuglijeva djela u rukopisima R-1401 i R-456 lahko se može utvrditi da su postojale njegove dvije verzije; jedna nedovršena u rukopisu Gazi Husrev-begove biblioteke br. R-1401 i druga redigovana i proširena u rukopisu Historijskog arhiva Sarajevo br. R-456, u kome je njegovu konačnu verziju lijepim kaligrafskim slovima svojom rukom ispisao sam autor, dodajući mu u naslovu i svoj nadimak Šugli, a u uvodu uz svoje ime Osman i ime oca Ahmed i odrednicu al-Wisoqī (Visočanin).

Treba napomenuti da Šugli u svome komentaru, gdje god mu se pruži prilika, u objašnjavanju gramatičkih pravila upotrebljava riječi i pojmove iz bosanskog jezika, kako bi ih učinio što bližim učeniku. Tako npr., u objaš-

Na bošnjačkom je poznata izreka: Tko more bolje, eto mu polje! (v. fol.

94a).⁴⁸

Zato ovo Šuglijevo djelo zaslužuje posebnu pažnju i detaljniju analizu, a za to treba mnogo više vremena i prostora nego što je predviđeno u ovom radu, u kome smo željeli samo ukratko predstaviti naša saznanja o Osman-ef. Šugliji i njegovim djelima.⁴⁹

Djelo se završava kolofonom (v. fol. 158b) s bilješkom na arapskom jezi- ku u kojoj se kaže:

دنع بولطم راصتخلإا نلأ اذه ىلع ترصتخاف ،ملاعلا كلملا ه^ّللا نوعب ماّيأ ةعبس يف مامت تمت

!نيمآ !ملاسلإاو ناميلإا ىلع انرمع متخا مه^ّللا ،ماوعلاو صاوخلا عيمج

Završeno uz pomoć Allaha, Sveznajućeg Vladara, za sedam dana. Nasto- jao sam da (djelo) bude što kraće, jer je takvo traženo i kod uglednih ljudi i običnog svijeta. Bože, daj da umremo kao vjernici i muslimani! Amin!⁵⁰

Iz gore citiranih primjera može se primjetiti da je naš pisac porijeklom iz Visokog i nastanjen u Sarajevu 1080/1669. godine u tri rečenice upotrijebio tri različita naziva za bosanski jezik. U prvoj rečenici je rekao bosanski jezik (هجنليد هنسوب), u drugoj bosanski (هجناسوب), a u trećoj bošnjački (هچقان^َشوُب).
Ovdje se nameće i pitanje u čiju književnost ovo djelo spada: arapsku, tursku ili bosansku. Jer, osnovno djelo koje autor komentariše je na arapskom jeziku, komentar na turskom jeziku u prozi i stihovima s ponekom izrekom na bosanskom, a pisac i oni kome je namijenjeno su Bošnjaci.

50 Kao što se vidi u bilješci na kraju djela nema imena autora ni prepisivača. Međutim, oni

5. Osman-ef. Šugli kao kroničar

Šejh Osman-ef. Šugli imao je i svoju medžmū‘u, u kojoj je je najmanje 47 godina vodio bilješke o najznačajnijim događajima u Sarajevu, u jednom od najmračnijih perioda njegove historije. Prema dosadašnjim saznanjima, najstarija Šuglijina bilješka datirana je 4. aprila 1665.⁵¹, a najmlađa u prvoj dekadi mjeseca muharrema 1124/9-19. februara 1712. godine.⁵²Nažalost, ona do danas nije pronađena. Šuglijevom medžmū‘om, kao izvorom, koristio se Abdullah-ef. Drnišlija u izradi svoga Zbornika bosanskih memorijala.⁵³Naj- značajniji dokumenat koji Drnišlija u svome zborniku prenosi iz Šuglijeve medžmū‘e je, bez sumnje, arzuhal koji je ovaj ispred sarajevske uleme, časnih ljudi i siromaha sastavio i uputio na Visoku Portu u Carigrad.⁵⁴Povod za upućivanje arzuhala bio je ferman koji je sultan uputio bosanskom valiji Sari Ahmed-paši s naredbom da provede opću mobilizaciju ljudstva za novi rat s Rusijom. Na nepune četiri stranice teksta Šugli nabraja brojne nedaće koje su u posljednje vrijeme zadesile stanovnike Sarajeva i šire Bosne, navodeći kako je ova napaćena zemlja sa svih strana okružena zakletim din-dušma-

i njegova potpisana bilješka na margini na fol. 68b. Ono što je u gore citiranoj bilješci

može izgledati čudno jeste to što pisac kaže da je djelo završio za sedam dana (مامت تمت ماّيأ ةعبس يف). Nama se čini da je malo vjerovatno da je pisac za svega sedam dana mogao napisati ovo djelo koje zauzima 98 lista (196 stranica) teksta. Prije će biti da je pisac već imao primjerak prve verzije ili bar koncept djela na neuvezanim listovima i da je ovo konačna verzija koju je ponovo prepisao lijepim kaligrafskim nasḫ pismom. Tome u prilog ide i činjenica da se nešto kraća verzija ovoga djela nalazi i u rukopisu br. R-1401, o kome smo već ranije govorili.

”4. travnja 1665. počeo je padati snijeg i padao neprestano tri dana i napadao za čovječji boj. U istoj godini pala je kiša 28. lipnja, kakva se uopće nije zapamtila. Oba puta poplavila je Miljacka Sarajevo” (v. Kreševljaković, ID...o. c., str. 210).
To se vidi iz završetka arzuhala koji je ispred građana Sarajeva Osman-ef. Šugli sastavio i poslao u Carigrad, a koji je u svome Zborniku bosanskih memorijala u cjelosti prepisao Abdullah-ef. Drnišli (v. Prilog 4, fol. 52-54).

هنسل مارحلا ررحم لئاوا يف اريرحت ردڭناونع تلادع رد ناسحاو تمحرمو تيانعو فطلو نامرفو رما يقاب ... خيشلا ريقفلا هررح ،ماركلا لسر لضفاو مارتحلإا ةياهنو دجملا لامك هل نم هرجه نم فلاو هئامو نيرشعو عبرا

.يلعش نامثع (...Uostalom, zapovijed, blagonaklonost, brižljivost, milost i dobročinstvo pripadaju uto- čištu pravde. Napisao Bogu ponizni Šejh Osman Šugli u prvoj dekadi svetoga mjeseca muharrema 1124/9. - 19. februara 1712./ godine po hidžri onoga kome pripadaju vrhu- nac slave, beskrajno poštovanje i čast najodabranijeg među plemenitim poslanicima).

Vidi bilješku na fol. 50 u Zborniku bosanskih memorijala u kojoj Abdullh-ef. Drnišlija kaže: 1121 هنس لولأا عيبر رهش 7 يف رد ررحم ندنس هعومجم ڭزميدنفا يلغش خيشلا (Prepisano 7. rebiu- l-evvela 1121/18. maja 1709. godine iz medžmū‘e našega gospodina Šejha Šuglije).
Arzuhal počinje riječima:

عقاو هديارس هنسوب هنبارت ،نا^ّنملا كلملا ةيامح يف تماد ناونع تلادع ءهّي^ّلع ءهبتعو ناتس تداعس هّينس ءهدس

...هكردوب ير^ّلللام رپ لاحضرعو لاقم ديهمت رضحملا قيرطب ...ڭنافعضو احلصو املع

nima; Rusima, Austrijancima, Francima i Mlečanima koji čas poštuju, a čas krše ugovore o miru i po serhatima (krajištima) huškaju podanike na bune.⁵⁵U arzuhalu se zatim nabrajaju brojne pljačke koje su poslije Bečkog rata nad muslimanskim življem diljem Krškog i Kliškog sandžaka provodili hajduci, prepadi na brodove bosanskih trgovaca, otimačine novca i robe, ubistva, silovanja i porobljavanja muslimanskih žena i djece.⁵⁶U arzuhalu se nadalje opisuju propusti u odbrani Bosne, prodor austrijkih nevjernika u Sarajevo, spaljivanje džamija i drugih javnih objekata, pljačka javne i privatne imovine, odvođenje u ropstvo velikog broja muslimana i njihovo pokrštavanje.⁵⁷Pod- nosioci arzuhala, zatim, napominju da je njihov vilajet daleko od Porte u Cari- gradu, a da im je neprijatelj na granicama blizu, da on samo čeka pogodnu priliku pa da ponovo napadne i da se boje, ukoliko se to ne daj Bože ponovo desi, da im kao ni ranije pomoć neće na vrijeme stići, jer dva neprijatelja su na granicama dobro utvrđena, organizovana i međusobno povezana, za razliku od muslimanskih krajišta koja su jedna od drugih udaljena.⁵⁸U daljem tekstu

دوأنرا هقشابو كنر دب كنرفاو يس هرفك هچمن هدنسارا نمشد ديزيو ديدش يكيا يسارقف رابتعلإا ليلق رايد وب يدنك رارقلا موي ىلا ىلاعت الله مه^ّلذف راسكاخ رافك ندللوا حلص دقعو پوديا هطاحا يتكلمم وب نوتب يتاباصع هليا هّي^ّلع تلود يس هرفك كيدنو امدقم ادع ام هدنرلقدلوا هدنرلكرادت كنجو هليح اميا ييوردريو تناتم هنيرلدحرس هنهاگرد هّي^ّلع تلود هد هيناث ءهعفد پوديا حلص ديدجت هليا قيرط رب هنيو دهع ضقن هعفد يكيا نكيا هرزوا حلص

نيرلرازاب وتاص هليا هليحو تّبحم عاونا هنيرلناگرازاب ملاسا لها هجنراو هنتدوع رفس پودروتوا رلنيما هرل هلكساو تلود هدانثا لوا هدنرلقدلوا ريبخ ندنر^ّللاوما هبترم مامت هدنرلتدوع ندنرفس هچب ڭملاسا ركسع پوردنلكا هليا قيوعت پوديا ليمحت هنيرل هنيفس هلوطرف هرزوا قمترقچ نيملاس هليا رلقازراو لاوما هنس هلكسا هلبغ نلاوا هدنكلم هّيلع هرشط يرلناگرازاب ملاسا لها هليس هناهب قمنلوصو پوردش اني هي هرق نيرل هنيفس هدنلحاس هيروكس عقاو هدنرلرايد هچقا دوقن نانلوب هدنچيا يرادقم هسيك ڭيب پوصاب ءهنيفس هدراهن طسو هليمان توديح يسايقشا كنرفا...هدقدقچ هحلص وبشا...پوديا ريسا يمكو لتق يميك ڭنسارقف راجت پورد^ّتيا امغي نيرل هعتما رئاسو هقوچو هشمقا عاوناو روبزمو هقيل حريوو نينك نلاوا ند هّيملاسا دسدس دس...يرل هقنلپو علاق هچين يخدو يغاجنس هقرق نوتب هجنلك تصرفو طبض پولآ هليرلتناعا يتاصع غاط هج هرق هدنرزوا حلص نيرل هعلق هونو هلبغو هچيروغ هريوو هيرادداز نادنزو دنب ريساو ىبس يننايبصو ناوسن ڭدمحم تماو تراسحو تراغ يرلاضق رثكا ڭنغاجنس سيلك هچقدلوب

نمشد پونلا ربخ ققحم يرلكدليا عضو ركسعو هناخ هبج ورب نديآ ترود چوا هنيرل هعلق نديا قبس يركذ لااحو يخد يس هرفك هچمن صوصخلا ىلع پولوا زستياهن تناهاو تّيذا يرلكدكچ ڭنسارقف دمحم تما هداهتنا وب ندنيد نلاوا هدزمفارطا هدنرلكدلك هزميرزواو ىلوتسم هنتيلاو يسوحنم روباط امومع هليرلملوب تصرف رادقم رب امً دقم قازراو لاوما ڭنسارقف دمحم تما هليغماملوا يرلناكما هكملك هزمدادما پوشود هنيرلدرد يدنك دحرس هلمج

يب ملاسا لهاو را^ّنلاب قارحا هليا رهق شتآ هماع هينبا رئاسو دجاسمو عماوج هلمجو ادعا رهق لام اي يرلكلمامو

ندناوسنو نايبص نلاوا يس هرصاق صوصخلا ىلع پولاق يس هچبن رافك هتسب ندرك لااحو راتفركو ريسا باسح هي هماع روخ يرلكدليا فيرحتو قوس هنير^ّللطاب نييآو لطاب رفك يدنكو جارخا نديدمحم نيد زملك هباسح يخد

هدايز ند هّيلع تلود زمتيلاوو پويملوب نيكمت يبك يكرك يخد زونه يسارقف يلاها نلاوا هد يهاشداپ تكلمم وب هسنلوا رارم قمراو ندزمرايد هجنراو هنيرلتيلاو يرلكدليا طبض ڭنيد نمشد يكيا نانلوا ركذ هدرللاتسا نچكو ديعب لها هليا نوخيبش هلفغلا ىلع پوشاني نيد نمشد ىلاعت الله ذاعم پويملوا هفاسم هدزمنيب ام هدايز ندري قلقانوق رچوا

arzuhala navodi se kako ruski car preko svoga izaslanika Mihaila Milorad- oglua (Miloradovića)⁵⁹, u dosluhu s monasima starih manastira, podstiče na bunu svoje istovjernike, crnogorske nevjernike iz Nikšića, Grahova, Trusina, Rudina, Pive i drugih nahija, kako crnogorski hajduci izvode prepade na muslimanska mjesta po Hercegovini, pale džamije, pljačkaju imovinu, vrše pokolje i poroblavaju muslimanski živalj.⁶⁰Na kraju arzuhala, sultan se pre- klinje nevinom krvlju hiljada djece i žena i moli da udovolji molbi podno- silaca arzuhala da se u Sarajevu podigne nova tvrđava i obezbijedi dovoljno opreme i vojske za čuvanje granica Bosanskog ejaleta.⁶¹

لولأاك پولاق نادركرسو نلاانو ناريح هدز تيشخو ريبكو ريغص هليغماملوا زم هعلق كجيديا نصحت هليا زملايعو نوتب يرلدحرسو لص^ّتم هنيرب يرب يرلتيلاو ڭنيد نمشد يكيا وب اصوصخ ،پونلوا فوخ قملوا ادعا رهق لام اي

...ديعب ندنيرب يرب هّيملاسا دحرس نلاوا هد هروبزم تلاياو أّيهمو ب^ّترم امئاد يرلركسعو

Kad Rusi s Turcima zaratiše Kad ko Rusi jeste i junačni, Petar I imperator Ruski Pa skočite kao vitezovi, Otpraviše Mihaila Miloradovića... Podignite okolne hrišćane, Da ponese Crnoj Gori knjige, Sve junake na stare nalike Petroviću Danilu Vladici... Pa na Tursku zemlju navalite, Vi s Rusima jednoga ste roda, Razorte im što god uspijete, Jedne vjere jednoga jezika, Osvojite što više možete,

Vidi opširnije u: Igor Kosić, Diplomatska misija generala Mihaila Iljiča Miloradovića u Crnoj Gori, http://www.montenegrina.net/ (25. oktobar 2011.)

هچبوزو ناڭبو ناكيرو هويپو هنيدورو هنسوردو هوهارغو كيشقن يسايقشا غاط هج هرق نلاوا هدنكلم هّيلع تلود لااح نيغملوب هرزوا طلاتخا هليببس كرتسانم يميدق هليس هرفك وقسم يرلمدآ ضعبو يرلبهار ڭنس هرفك يحاون رئاسو هلكميد يلغوا داروليم هرزوا قملوا ناب هدنرلچيا هليا هنيزخ يفخم ندنفرط يراچ وقسم هدنراهب لوا ڭن هنس نچك عماوج قارحاو ريساو يبسو تراغ مويلا يئارقو يحاون نلاوا هدنبناج كسره...پولك فيرحرب هنمان ولياحم فيرع

...هليغملوا ققحم يكيدتروي نيرل هتچ هي هيملاسا رايد پولوب دايدزا امويف اموي يرلتيعمج ...هينباو

نمشد يكيا نكيا تيلاو يسرك يخد ىارس رهشو يديلك نهآو يديدس دس ڭنيليا مور نوتب هنسوب تلايا لااح كج هديا نصحت هسرولوب سر تسد هلقيرطرب پود هزوك تصرف نيد نمشد راركت للهاب اذايع هدري قچآ هدنسارا ڭيب هچين هدرايد وب...پويملاق نامردو ناكمادخ هناكساو تدوع يخد ربو پولوا ناشيرپ يس هلمج ندنغودملوا هعلق ىلاعت لله ةبسح نيغملوا ررقم رما قملوا تلود ىلاكو ريگنماد هدرشحم زور يرلدولآ نوخ تسد ڭناوسنو نايبص هيافعضو ارقف نلاوا لد حورجمو لمع هليلولدم ءامسلا يف نم مكمحري ضرلأا يف نم ومحرإ ى^ّلعملا هلوسر حورلو ينيرلترضح هيلا راشم اشاپ نانلوا زميلاوو تيانعو تمه ولع هنسانب هعلق رب قج هنلوا نصحت پورويب تمحرم ناسحاو نييعت هناخ هبجو ركسع هبترم نكمم هليرلتنؤم يخدو نييعت هنس هظفاحم يروغث ڭرايد وب هليا يقلخ تلايا

Na kraju, treba reći da ovim biografija i književno djelo Osman-ef. Šugli- je ni približno nisu iscrpljeni. Jer, preko dvije decenije (1676.-1698.) o njemu i njegovim pisanim djelima nema nikakvih podataka. Može se pretpostaviti da je i u tome periodu pisao pjesme, prepisivao knjige, bilježio događaje i, možda, napisao više djela. Nažalost, ništa od toga do danas nije pronađeno, a možda ni sačuvano.

OSMAN-EF. ŠUGLI, SON OF AHMED, FROM VISOKO

- A Contribution to the Study of Literature Written by Bosniaks in Oriental Languages -

The article presents some new biographical information about Osman- effendi Šugli, son of Ahmed, from Visoko and his literary works in Orien- tal languages. Šugli was a qadiri shaykh, a madrasa teacher (mudarris), a Friday prayer speaker (khatib), a preacher, a poet, a writer, a chronicler, a calligrapher, a manuscript copyist and a translator. He was born in Visoko some time before 1645, but lived and worked in Sarajevo until his death on 15 Muharram 1127/21 January 1715. The present article is based on two manuscripts kept in Gazi Husrev Bey Library (R-1357 and R-586), an auto- graph kept in the Historical Archive of Sarajevo (R-456), a copy of Drnišlija's Zbornika bosanskih memorijala kept in the Oriental Institute in Sarajevo and the notes found in the fourth and fifth volumes of Kadić's chronicle (Tārīḫ-i Enverī).

تقو ناملأا مث ناما ردقوي زملاجم كج هديا رارق هلهجو رب پولوا ناشيرپو هدنكارپ زم هلمج ناريحو ناتفا هسزملوا عقاوهكلوا هليسانمتو زاينو سامتلاو اجر ڭنسارقف دمحم تما هماع هدنباب قملرويب ناسحاو تمحرمو تيانع هلينامزو فطلو نامرفو رما يقاب يدنلوا ملاعاو ضرع هريصم تمحرم ريرس ءهياپ هل زمرثا تقادص رضحم وبشا هدلاحلا

.ردڭاونع تلادعرد ناسحاو تمحرمو تيانعو

Sažetak

Uvod

Osman-ef. Šugli kao pjesnik

لاسراو ىسوم يجاح ءهـــــمان شياتس اغا دمحم شراوكرزب دنزرف هيحل ندرك

Osman-ef. Šugli kao kaligraf i prepisivač

Osman-ef. Šugli kao pisac i prevodilac

^ه^چَ ^قا^ن^َ^شو^بُ ^ـ

5. Osman-ef. Šugli kao kroničar

Summary

Sažetak

Uvod

Osman-ef. Šugli kao pjesnik

لاسراو ىسوم يجاح ءهـــــمان شياتس اغا دمحم شراوكرزب دنزرف هيحل ندرك

Osman-ef. Šugli kao kaligraf i prepisivač

Osman-ef. Šugli kao pisac i prevodilac

هچَ قانَ شوبُ ـ

5. Osman-ef. Šugli kao kroničar

Summary

^ه^چَ ^قا^ن^َ^شو^بُ ^ـ