FUNKCIJA OSMANSKOG VALIJE U BOSANSKOM EJALETU I DOKUMENTI KOJE JE IZDAVAO

Sažetak

U radu pod naslovom Funkcija osmanskog valije u Bosanskom ejaletu i doku- menti koje je izdavao analiziraju se dokumenti koji govore o valijama i njihovim zamjenicima na nivou ejaleta i kadiluka kao i o proceduri njihova postavljenja. Naglašava se da naziv bosanski valija, koji se koristio u našoj literaturi, ne odgovara prirodi njegove funkcije niti prirodi sistema u okviru kojeg je bio angažiran. Stoga se u radu koristi formulacija osmanski valija angažiran u Bosanskom ejaletu. Opisuju se i dužnosti i funkcija osmanskog valije u Bosni, a posebno se obrađuje njegova uloga u dodjeli timara.

Drugi dio rada opisuje dokumente koje je izdavao osmanski valija u Bosni, zatim se daje diplomatička obrada nekih zanemarenih dokumenata s posebnim akcentom na obradi tahvil timarskog pisma. U tom smislu govori se o tahvilu timara i, općenito, o proceduri dodjele timara. Posebno se naglašava razlika između timarskog valijinog berata, timarskog tahvil pisma i timarske ili beratske tezkire. Uočava se i činjenica da je veoma mali broj valijinih berata o dodjeli timara registriran u sidžilima sarajevskog suda koje je vodio osmanski mulla. Kao razlog tome navodi se podatak da se cirku- lacija i rotacija timara dešavala veoma intenzivno, ali da se nije provodila procedura predviđena za postupak dodjele sultanskog berata. Očito da u 18. i prvoj polovini

19. stoljeća nije bilo vremena, usljed stalnih ratnih operacija, koje više nisu imale osvajački nego odbrambeni karakter, da se redovito provode procedure za dobijanje sultanskog berata. To je utjecalo na nekontrolirano postupanje s timarima i otvaralo put za zloupotrebe u dodjeli timarskih prihoda, a time je slabilo i onu bazu na kojoj je počivala vojna upava i vojna snaga ne samo Ejaleta nego i Carstva na čijim je granicama Bosna stajala kao krajište i serhat.

Ključne riječi: Ejalet Bosna, osmanski valija, vojna i civilna uprava, do- djela timara, vezirov arpaluk, posredovanje u diplomaciji, Dubrovačka repu- blika, dokumenti valije, diplomatika, valijini zamjenici, funkcije

Uvod

Osmanske valije u Bosni uvijek su bili predmet posebnog interesiranja.¹

1 Rad je uglavnom rađen na osnovu dokumenata iz perioda od 1699. godine do Tanzimata.

Odnosi se na osmanske valije angažirane u Bosni pa prema tome ima za cilj rasvijetliti

Gotovo da nema nijednog rada a da se u njemu na neki način ne spominju valije, bilo u radovima koji govore o događajnoj historiji bilo u onima koji obrađuju razne teme o funkcioniranju upravnog i administrativnog aparata Bosne u okviru osmanske uprave. U ovom radu neće se govoriti pojedinačno o svakom valiji niti o događajima koji su se odnosili na njihov mandat budući da se o tome mnogo pisalo u historijskoj literaturi.²Osnovni podaci o životu i vojnim aktivnostima svih valija koji su bivali angažirani na području Bosne dati su, naprimjer, od ranije u djelima poput Sicilli Osmani, Muvekkitovoj historiji i Kadićevoj hronici, u raznim osmanskim hronikama, a sada u enci- klopedijama i brojnim djelima iz osmanske historije općenito. Osim toga, napisane su i neke opširnije monografije o životu i djelovanju pojedinih vali-

konkretnu funkciju valije u Bosanskom ejaletu, a ne ulaziti u opću definiciju bilo kojeg valije u bilo kojem ejaletu.

2 Spisak bosanskih vezira u RS 2, Nacionalna i univerzitetska biblioteka, Sarajevo; A. Knežević, Carsko-turski namjestnici u Bosni-Ercegovini (godine 1463–1878), Senj, 1887; Salih Sidki Hadžihuseinović Muvekkit, Povijest Bosne, Sarajevo, 1999; Enveri Kadić, Hronika, GHB, 28 svezaka u rukopisu; Safvet-beg Bašagić-Redžepašić (Mirza Safvet), Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine (1463–1850), Sarajevo, Vlastita naklada 1990; djela, knjiga II, Sarajevo 1985, str. 159; H. Kreševljaković i M. Korkut, Travnik u prošlosti 1464–1878, Travnik, 1961; H. Kreševljaković, Saraji ili dvori bosan- skih namjesnika (1463–1878), Naše starine, sv. III, 1955, Sarajevo, 1956; B. Zlatar, Prijemi na dvoru bosanskih namjesnika u Sarajevu, Islamska misao XII/1990, broj 139;

M. Udovičić, Travnik u vrijeme vezira, Taravnik, 1973; Alija Bejtić, Podaci za kulturnu povijest vezirskog grada Travnika, Naše starine II, Sarajevo, 1954; Hamdija Kapidžić, Jedna bujrultija bosanskog vezira Sefer-paše, Gajret, Sarajevo, 1940, broj 5, godina XXI, maj, str. 93; Hamdija Kapidžić, Manji prilozi istoriji odnosa Bosne i Dubrovnika u XVIII vijeku, Gajret, Sarajevo 1940, broj 1–2, godina XXI, januar – februar, str. 15–16; Mihovil Mandić, Vezirski grad Travnik nekada i sada, Zagreb, 1931; Enes Pelidija, Pohodi bosanskih paša na Crnu Goru od 1706. do 1714. godine, Prilozi Instituta za istoriju, god. XVI, br. 17, Sarajevo, 1980; M. Mujezinović, Epigrafika (zadužbine nekih vezira); Yuzo Nagata, Muhsin-zade Mehmed-Pasa ve Ayanlik Muessesi, Study of lan- guages and cultures of Asia and Africa, Monograph series no 6, Tokyo, 1976: Azra i Ismet Kasumović, Bosanski vezir Muhsin-zade Mehmed-paša i njegove zadužbine, Zbornik radova, Zavičajni muzej, Travnik, 1990; Ferdo Šišić, Bosna i Hercegovina za vezirovanja Omer-paše Latasa (1850–1852), Beograd, 1938; Muhamed A. Mujić, Stav livanjskog kapetana Firdusa prema pokretu Husejin-bega Gradaščevića i sultanovoj politici, POF, III–IV, 1952/53, Sarajevo, 1953; Hamid Hadžibegić, Odnos Crne Gore prema osmanskoj državi polovinom VXIII vijeka, POF, III–IV, 1952/53, Sarajevo, 1953, str. 485; Manji pri- lozi istoriji odnosa Bosne i Dubrovnika u XVIII vijeku, Gajret, 1940, Sarajevo, broj 1–2, godina XXI, str. 15–16; Ahmed S. Aličić, Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine, Sarajevo, 1996; Vesna Miović, Dubrovačka republika u spisima namjesnika Bosanskog ejaleta i Hercegovačkog sandžaka, Dubrovnik, 2008; Enes Pelidija, Bosanski ejalet od Karlovačkog do Požarevačkog mira 1699–1718, Sarajevo, 1989; Banjalučki boj iz 1737, uzroci i posljedice, 2003; Svi drugi radovi navedenog autora u kojima se iznose događaji iz historije Bosne u osmanskom periodu koji su obavezno uključivali angažman valija, a koje ovdje nije moguće navesti.

ja. Posebno su u više monografija obrađivani, bilo na naučan bilo na popula- ran način život, djelovanje i zadužbine Gazi Husrev-bega.³Osim navedenih djela, javljaju se razne književne obrade u vidu historijskih romana, poema i pjesama o dvojici najpopularnijih paša u Bosni: Gazi Husrev-begu i Mehmed- paši Sokoloviću.⁴Urađena su, također, naučna istraživanja o Ishakovićima, Hekim-oglu Ali-paši, Ahmed-paši Dugaliću, Mehmed-paši Kukavici i drugim osmanskim namjesnicima u Bosni.⁵Nakon početka uvođenja tanzimatskih promjena pisalo se posebno o Omer-paši Latasu koji je prvo kao rumelijski serasker, a kasnije kao osmanski valija u Bosni, bio zadužen za realizaciju navedenih reformi.⁶

U ovom radu će se, prije svega, govoriti o načinu na koji je funkcionirao osmanski valija u Bosni od početka osamnaestog stoljeća, tj. nakon 1699. godine do tanzimatskih reformi i donijet će se diplomatička obrada nekih dokumenata koje je on izdavao. O funkciji beglerbega, općenito, i sandžakbe- ga u Bosni pisao je Hazim Šabanović na osnovu dokumenata koji se odnose na perod od 1463. godine do kraja 16. stoljeća.⁷Stoga se ovdje neće pisati o funkciji sandžakbega u Bosni. Iako je funkcija valije na nivou Carstva bila jedinstvena, ipak ima specifičnosti u djelovanju valije na krajištu gdje je neprekidno bio prisiljen na pojačani vojni angažman. Također se mnogo

Kapidžić, Ali-paša Rizvanbegović i njegovo doba, Sarajevo, 2001; Hajrudin Ćurić, Ali- paša Rizvanbegović-Stočević: hercegovački vezir; H. Kreševljaković, Husein kapetan Gradaščević – Zmaj od Bosne, Izabrana djela IV, Sarajevo, 1991, str. 23; Adem Handžić, Bosanski namjesnik Hekim-oglu paša, POF, V, 1954/55, Sarajevo, 1955.

pisalo o zadužbinama valija i njihovom doprinosu razvoju gradskih centara osobito onih u sjedištu ejaleta. Autentične podatke o zadužbinama valija sadr- že vakufname i neki radovi nastali na osnovu vakufnama.⁸

Napominjem da sam formulaciju bosanske valije, namjesnici ili veziri koja nije adekvatna, a koristi se u ukupnoj našoj literaturi, zamijenila formu- lacijom osmanske valije angažirane u Bosanskom ejaletu. Činjenica je da su namjesnici angažirani u Bosni dolazili s raznih strana Osmanske države kao vojni službenici te države i da su se u Bosni zadržavali veoma kratko, najče- šće samo godinu dana.

Valija predstavlja zvanični naziv za sultanovog namjesnika koji se nalazio na čelu jednog ejaleta. Taj se naziv redovno koristi od početka 18. stoljeća. Na dokumentima koje je valija potpisivao, kao što su njegova pisma ili šukke, potpisivao se kao vȃli-i eyȃlet-i Bosna.⁹Sultan ga je oslovljavao u fermanima

...hȃlȃ Bosna vȃlisi ve seraskeri vezîrim... paşa edȃmaLlȃhu Teʻȃla iclȃlehu... To znači da je u jednom obraćanju fermanom sultan za njega koristio naj- manje tri naziva: valija, serasker i paša, a nekada i serdari-ekrem, pošto su valije nekada na ovu funkciju dolazile s položaja velikog vezira. Valije su oslovljavani i općim nazivom mutesarrıf, koji je označavao općenito upravi- telja, lice koje upravlja određenim državnim poslovima te u tom smislu koristi i odgovarajuće prihode koje mu je država propisala. U takve funkcije spada, naprimjer, funkcija sandžakbega, mulle, kadije kadiluka, a kada se odnosi na valiju, termin mutesarrif označava upravitelja ejaleta. Kao vojno lice valija je mogao biti imenovan kao serdar i serasker, što ga je označavalo vrhovnim zapovjednikom vojnih operacija za koje je po sultanovom naređenju bio određivan. Sultan se u svojim naredbama valiji koji je imao titulu vezira obraćao sljedećim riječima: Düstȗr-i mükerrem müşîr-i müfehham nizȃmüʼl- ȃlem müddebir-i umȗriʼ-l cumhȗri biʼl-fikriʼs-sȃkib mütemmim-i mehȃmmiʼl- enʻȃm biʼr-reʼyiʼs-sȃʼib mümehhid-i bünyȃn-i devleti veʼl-ikbȃl müşeyyid-i erkȃniʼs-saʻȃdet veʼl-iclȃl el-mahfȗfu bi-sunȗfiʼl- avȃtifiʼl-melikiʼl-ȃla hȃlȃ Bosna vȃlisi olan vezîrim... paşa... što znači: “Plemeniti velikodostojniče,

poštovani maršalu, upravniče svijeta, koji oštroumno uređuješ poslove naro- da, koji ispravnim mišljenjem izvršavaš potrebe svijeta, koji uređuješ temelje države i blagostanja, koji gradiš stupove sreće i poštivanja, koji si okružen raznim naklonostima velikog vladara, sadašnjem valiji Bosne, mom veziru...¹⁰paši...” Valiji koji nije imao titulu vezira obraćao se s emîrüʼl-ümerȃʼil- kirȃm.¹¹Bili su izabirani između pripadnika povlaštene vojne klase koji su se, uz vojne dužnosti zapovjednika u osmanskoj vojsci, bili dužni baviti i uprav- ljanjem. U vrijeme sultana Fatiha ovaj položaj dodjeljivan je pojedincima koji su dolazili putem devširme i koji su nakon završene škole za adžemioglane i završenog Enderuna bili upućivani u pokrajine. Postavljani su, također, iz reda aga u saraju, tj. aga kapija i janičarskih aga. Služili su na dvoru kao silahdari, čohadari, rikabdari, dogandžije i druge velike age, a kada bi dobili titulu vezira i izlazili s dvora, upućivani bi u pokrajine da budu sandžakbezi i beglerbezi. U Fatihovoj kanunnami stoji: “Put do beglerbega mogu proći četi- ri vrste službenika: onaj ko je finansijski defterdar, onaj ko je beg i nišandžija, kadija s pet stotina akči i sandžakbeg koji dostigne četiri stotine akči.”¹²Veziri i valije su u protokolu sultanovog saraja imali posebno mjesto. U Fatihovoj kanunnami, također, stoji: “Krene li moja ekselencija da vodi pobjedonosni vojni pohod, zakon je da se priključe moji veziri, kazaskeri i defterdari; a pozovem li, također, smijenjene begove i beglerbegove, moj je zakon da pristupe.”¹³Svi koji su išli sa sultanom u pohod tom su prilikom razgovarali s njim o državnim poslovima.¹⁴Beglerbezi i valije u ejaletima su uz druge vezi- re, prije svih uz sadriazame, bili u mogućnosti da se druže sa sultanom te su svake godine na Nevruz kupovali poklon za sultana, tzv. “poklon za Nevruz”. Beglerbezi su posredstvom sadriazama uručivali poklone sultanu.¹⁵Također su valije i veziri pozivani na dvor raznim povodima, naprimjer, da prisustvuju ceremonijama sunneta priređivanim za carske sinove. Uzunčaršil navodi da su znakovi za čin vezira i beglerbega bili tug i sandžak koji su im oduzimani ukoliko im je oduzet čin i ako su zbog prijestupa bili svrgnuti s funkcije. Nisu morali vraćati tug i sandžak ako su bili samo smijenjeni i ako im je čin

ostao. Tugove i zastavu umrlih vraćali su državi. Zastava velikog vezira bila je zelena, a vezira i beglerbega crvena.¹⁶Kod Osmanlija tug je bio oznaka čina i znak kojim se ukazivalo na vojnu funkciju vladara, vezira, beglerbe- ga, sandžakbega i drugih.¹⁷Padišah je imao sedam tugova, veliki vezir pet, drugi veziri imali su po tri tuga, beglerbezi po dva, a sandžakbezi i mirlive po jedan.¹⁸Za svaki tug postojala su i određena povećanja u primanjima. Kada su veziri, beglerbezi, defterdari i mulle, kao glavni kadije u ejaletima, dolazili da izraze zahvalu sultanu, bili su dužni određenim službenicima na dvoru dati bahšiš.¹⁹Iznos bahšiša bio je određen zakonom. Koliko je položaj u ejaletima bio značajan govori podatak da su do početka 17. stoljeća i prin- čevi dolazili na položaj sultana s položaja u ejaletima.²⁰Sultani su valijama i seraskerima upućivali fermane ukrašene njihovim vlastoručnim potpisima, koji su se nazivali hatt-ı hümȃyȗn, povodom unapređenja u nekom njihovu postupku važnom za državu (hatt-ı hümȃyȗnla müveşşah). Berat dodjeljivan veziru i valiji nazivao se i menšura i određivan je kao “berat-ı saʻȃdet ȃyȃt ve menşȗr-ı meserret gȃyȃt.”²¹U beratu se navodilo mjesto i naziv službe, plaća i prihodi, ime osobe kojoj se izdaje te razlog zbog kojeg se daje.

Riječ vȃli znači vladar, namjesnik, guverner, a dolazi od arapskog glagola walȃ u značenju biti blizu, biti neposredno uz, slijediti, dolaziti (neposredno) iza.²²Osoba birana za valiju nosila je titulu vezir. Riječ vezir znači zastupnik vladara, a izvedena je od arapskog glagola wazara, što znači ponijeti, nositi težak teret, biti vezir, pobijediti.²³Uz titulu vezir išao je i naziv paša²⁴, koji se davao vezirima i drugim vojnim i civilnim službenicima na visokim državnim položajima. Termin vezir nije sinonim za termin valija. Neko može imati titulu vezira, a da nema funkciju valije. Vezir je titula koja se davala brojnim službe- nicima na dvoru, među kojim je bio i beglerbeg. Sandžakbeg u Bosni postao je beglerbeg nad sedam sandžaka 1580. godine kada je bosanski sandžak, osnovan 1463. godine, bio izdvojen iz Rumelijskog beglerbegluka i kada je

osnovan Bosanski beglerbegluk, ejalet ili pašaluk. Bosanski sandžak je od tada bio centralni sandžak i nazivao se Paša-sandžak.²⁵Prvi beglerbeg bio je Ferhat-paša Sokolović, koji je imenovanjem na tu dužnost dobio rang paše.²⁶Beglerbezi su imali titulu paša s dva, a kasnije i titulu vezir s rangom od tri tuga.²⁷Titulu vezir počeli su dobijati od vremena Sulejmana Zakonodavca (1520–1566).²⁸Postavljani su, uglavnom, na godinu dana. Nekima je dužnost produžavana pa su na ovoj poziciji ostajali i po tri četiri godine uzastopno, a neki su ostajali samo nekoliko mjeseci. Valija je mogao nositi i titulu silahdar

– onaj koji čuva oružje starih vezira i velikana i njime upravlja.²⁹Takvu titulu su nosili, naprimjer, silahdar Mehmed-paša, koji je bio valija u Bosanskom ejaletu 1191/1777. godine, vezir silahdar Mustafa-paša, bio valija 1184/1770. godine, i silahdar Abdullah-paša, bio valija 1194/1780. godine. U dokumen- tima osmanske administracije valija je oslovljavan, posebno u periodu do 18. stoljeća, kao beglerbeg. Bio je na čelu Bosanskog divana³⁰u kojem je kao jedan od članova učestvovao i sarajevski mulla te je nadzirao da odluke budu u skladu sa zakonom formiranim na državnom vrhu. Predstavljao je jedan od dva glavna oslonca sultanove vlasti u pokrajini. Drugi je bio kadija Bosne ili mulla, glavni osmanski kadija za Bosanski ejalet. Ni jedan ni drugi zastupnik visoke vlasti sultana u provinciji nisu bili samostalni i nezavisni. Mulla je mogao dati ocjenu ponašanja valije kako u pogledu njegova snalaženja u organizaciji upravne i izvršne vlasti tako i u pogledu njegova ukupnog držanja i nastupa na terenu.³¹Po navodima iz sultanovih visokih naredbi valija je bio iznad svih službenika u ejaletu kao hȃkim i kao vȃli. Njegova riječ morala se izvršavati bez pogovora i njemu su se morali obraćati svi državni službenici o svim pitanjima, kako onim najznačajnijim tako i o onim manje važnim. Ni kadija od Bosne, zvani mulla, nije mogao učiniti ništa bez obraćanja valiji i bez njegova odobrenja. Prema navodu iz fermana valija je mogao postavljati i smjenjivati sve državne službenike, uključujući i sve kadije vilajeta, tj. kadi- je kadiluka, sve rukovodioce, ulemu, ajane, vojna lica, kao što su kapetani,

dizdari tvrđava, zabiti i drugi.³²Nije imao kompetencije da kadijama izdaje berat. To pravo bilo je u nadležnosti vojnog suca na vrhu, tj. kazaskera, koji je mullama i kadijama kadiluka izdavao kazaskerovu bujuruldiju u vidu zape- čaćenog pisma (mühürlü mektȗp), koja je uručivana kadijama kao dokument kojim su neposredno uvođeni u dužnost. Ako je valija i izdavao bujuruldiju o postavljenju i imenovanju kadija, što se u ovom periodu u kojem govorimo o funkciji valije često dešavalo, ta je bujuruldija predstavljala samo formalan čin uvođenja u dužnost do izdavanja kazaskerove bujuruldije i berata s Porte. Sva njegova postavljenja imala su privremen karakter i, ustvari, predstavljala su vrstu preporuke valije kojom je Porti stavljao do znanja ko bi mogao biti osoba podesna za neku funkciju. Njegova se preporuka provjeravala na Porti. Sva postavljenja i svrgavanja vršena su u dogovoru s Portom. Sultan je o postavljenjima izdavao ferman, a potom je imenovanima uručivao berat.

Osmanski valija angažiran u Bosanskom ejaletu bio je upućen na begler- bega u Budimu. Osmanski beglerbeg u Budimu je od 1541. do 1686. godine, kada su Osmanlije izgubili Budim, imao veoma široka ovlaštenja i prednost nad susjednim sandžakbezima i beglerbezima tako da je on bio nadležan za izvršavanje pravde i interveniranje u raznim pitanjima koja su se odnosila i na Bosnu.³³

Valijini prihodi su u prvo vrijeme dolazili s hasova na području ejaleta u kojem je bio angažiran. Kasnije, od 18. stoljeća, tačnije od 1717. godine, do kraja osmanske vlasti valijama je kao prihod bila određivana imdadi-hazarijja i imdadi-seferijja, od čega su dio trošili za lične potrebe, a dio za nefere i svoju

svitu (kapı halkı). Čim bi dobio postavljenje, valija bi se arzuhalom obraćao carskom divanu na Porti da ga obavijeste o prihodima koji mu pripadaju. Po- sebno je to bilo potrebno ukoliko mu je uz Bosnu bio dodijeljen i Hercegovač- ki sandžak kao arpaluk i u slučajevima kada je trebalo s bivšim valijom riješiti pitanje korištenja prihoda određenih za valijinu funkciju. S tim u vezi mulli angažiranom u Bosni i ostalim kadijama i naibima s Porte se slala posebna naredba o valijinim prihodima koji su mu dodijeljivani kao pripadajući mu dio iz ukupnih carskih prihoda Bosanskog ejaleta. Svi navedeni su obavještavani o danu valijinog postavljenja (tevcih). Taj je dan bio granično vrijeme od kada novoangažirani valija ima pravo preuzimati dodijeljene mu prihode. Pošto je razrezivanje i sakupljanje prihoda, imadadi-hazarijje i imdadi-seferijje, išlo posredstvom kadija kadiluka i njihovih naiba i nakon što su registrirani u ka- dilučkim sidžilima, što se obavljalo pod nadzorom mulle, to su spomenuti o tome bivali obaviješteni. Čini se da je i valija u Bosni, kao što je bio slučaj u nekim drugim ejaletima, mogao povećati iznos svojih prihoda tako što je uzimao u zakup sakupljanje nekih poreza čije je sabiranje organizirao za dr- žavnu hazinu, a dio je ostavljao za sebe po osnovi nagrade za obavljeni posao. Prihodi valijinih ćehaja podmirivani su iz raznih izvora.³⁴

Dodavanje Hercegovačkog sandžaka Bosanskom ejaletu kao veziro- vog arpaluka

Teško je utvrditi od kada su beglerbezi u Bosni počeli dobijati Hercego- vački sandžak kao arpaluk. U Turskoj kancelariji Dubrovačkog arhiva čuva se bujuruldija datirana 17. redžepa 1058/7. augusta 1648. godine Derviš Mehmed-paše, namjesnika Bosanskog ejaleta i Hercegovačkog sandžaka, u kojoj se spominje Hercegovački sandžak kao arpaluk namjesnika u Bosni, i bujuruldija Kose Ali-paše datirana 17. redžepa 1071/18. marta 1661. godine. To su dvije najstarije bujuruldije u kojima se spominje hercegovački arpaluk namjesnika u Bosni.³⁵Najstariji dokument, koji se čuva u Gazi Husrev- begovoj biblioteci, u kojem se navodi da je valiji dodijeljen uz Bosanski ejalet i Hercegovački sandžak kao dodatak jeste ferman izdat u Jedrenama datiran 1699. godine³⁶. Osim tog dokumenta sačuvan je i prijepis bujuruldije

17. augusta 1699. godine i upućen valiji koji kao arpaluk uživa Hercegovački sandžak i kadiji izdat na osnovu arzuhala koji su Porti uputili spahije janičari, raja i ostali stanovnici iz tri sela u nahiji Sokol, koji su izjavili da daju ušure i ostale hakove i rusume po kanunu

Muhsin-zade Mehmed-paše datirane 1176/1762. godine.³⁷Kod Muvekkita se dodavanje Hercegovačkog sandžaka Bosanskom ejaletu prvi put spominje 1171/1757–1758. godine, kada je postavljen Mehmed-paša Kukavica. Nakon tog vremena sve do 1831. godine svim pašama angažiranim u Bosni kao valije dodjeljivan je i Hercegovački sandžak kao dodatak. Od 1831. godine do 1834, usljed pokreta Gradaščevića i njegova sloma, Hercegovina se ne pripaja Bosni kao arpaluk. Od 1835. do 1842. valijama se uz Bosanski ejalet dodjeljuju Zvornički i Kliški sandžak³⁸, a više se ne dodjeljuje Hercegovački sandžak pošto je te godine bio izdvojen iz Ejaleta i njime je upravljao Ali- paša Stočević. Zvanično se on i dalje smatrao sandžakom Bosanskog ejaleta, a ne zasebnim ejaletom.³⁹Godine 1843. dodavao se Kliški i Hercegovački sandžak.⁴⁰Muvekkit ne navodi podatke šta se od 1844. do 1850. godine na upravu valijama dodavalo uz Bosnu. Godine 1850. ponovo se spominje samo Bosanski ejalet s Hercegovačkim sandžakom. Među originalima fermana u zbirci Gazi Husrev-begove biblioteke nalazi se posljednji sačuvani ferman datiran 1230/1815. godine, kojim se određuje postavljenje beogradskog muhafiza Sulejman-paše za valiju Bosanskog ejaleta uz dodatak Hercegovač- kog sandžaka.⁴¹Šabanović navodi da su beglerbezi angažirani u Bosni dobi- jali u arpaluk Požeški, Lički, Bihaćki, a najčešće Hercegovački sandžak, čiji je has iznosio 410.515 akči, međutim ne navodi izvore na osnovu kojih tvrdi da su Požeški, Lički i Bihaćki sandžak dodjeljivani kao arpaluk, niti navodi od kada se Hercegovački sandžak počeo dodjeljivati valiji u Bosni.⁴²Bosna je mogla biti dodjeljivana kao arpaluk bivšim velikim vezirima i bivšim begler- bezima Rumelijskog ejaleta.⁴³Tako je Muhsin-zade Mehmed-paša držao

i defteru, ali da se navedena davanja ne sakupljaju na vrijeme, nego da im više konjanika dolazi na konak i na hranu. Fermanom se takva praksa zabranjuje.

Bosanski ejalet kao svoj arpaluk sve dok je bio na položaju velikog vezira, a umjesto njega upravljao je njegov kajmakam. Kada je bio smijenjen s mjesta u Bosanskom ejaletu, dodijeljen mu je Solun kao arpaluk.⁴⁴Iz te je prakse jasno zašto spomenute valije ne možemo nazivati bosanskim, već osmanskim valijama, jer su samo kratko vrijeme bili angažirani i u Bosni. Često nisu ni dolazili ili su dolazili vrlo kratko, a poslove su vodili njihovi kajmakami. Valija je djelovao i kretao se na nivou carstva, a ne na nivou ejaleta.

Valija angažiran u Bosni bio je ne samo vojskovođa najvišeg ranga u Bosni i administrativno-upravno lice nego je istovremeno, kada je bilo potrebno, bivao postavljan i kao serasker drugih područja na kojima su se vodile ratne operacije, kao što je područje Hadžioglu Pazara i Karasua, gdje se vodio rat s Rusijom.⁴⁵Dagistanlija Ali-paša dva puta je bio postavljan na navedena područja kao serasker, 1773. i 1774. godine.⁴⁶Valijama angažira- nim u Bosanskom ejaletu dodjeljivani su i drugi sandžaci na kojima se nisu vodile ratne operacije u vidu arpaluka, kao što su Solun i Kavala⁴⁷, Nikopolje i drugi.⁴⁸

Postavljenje valije i njegovih zamjenika

Valiju za Bosanski ejalet s dodatkom Hercegovačkog sandžaka određivao je sultan na prijedlog velikog vezira, koji je bio zadužen da predlaže postavlje- nja svih državnih službenika, osim uleme čije je postavljenje predlagao šejhul- islam. Izbor valije ovisio je o njegovoj ranijoj angažiranosti i požrtvovanosti

21. džumadel-evvela 1190/8. jula 1776. godine, i upućen veziru Muhammed-paši, mute- sarrifu Bosanskog ejaleta s dodatkom Hercegovačkog sandžaka, kojim mu se ponovo dodjeljuje uprava nad spomenutim ejaletom s dodatkom Hercegovačkog sandžaka.

u obavljanju zaduženja na istoj dužnosti bilo u Anadoliji, Beogradu ili drugim mjestima Osmanske države. U tom smislu sultan je nakon izbora upućivao izabranoj osobi prvi ferman o postavljenju.⁴⁹Taj ferman upućivan je samo na ime novoizabranog valije i specijalnog izaslanika – mubašira. Mubaširu, iza- branom među službenicima Porte, naređivano je da ode na mjesto službovanja novopostavljenog valije s fermanom o postavljenju. Navedeni ferman nazivao se tevdžih-ferman i nije precizirao valijine dužnosti niti se unosio u sudske registarske protokole – sidžile. Drugi ferman, koji je prethodio beratu, sadrža- vao je opis dužnosti valije, ali nije sadržavao iznos njegovih primanja.⁵⁰Iznos primanja preciziran je u beratu koji nije bivao registriran u sidžilima i koji se uručivao valiji. Tim fermanom valiji se određivala dužnost da preuzme pokra- jinu, da štiti i čuva raju i vojničke podanike (kul), da otklanja nepravde te da obavlja ostale dužnosti koje mu se narede. Valija je istovremeno upozoravan da ne čini nepravdu i nasilje siromašnoj raji i stanovnicima vilajeta. Navedeni ferman bilježio se u registre sarajevskog suda.⁵¹Treći ferman upućivan je sara- jevskom mulli, kadijama drugih kadiluka i naibima.⁵²Tim su fermanom kadije izvještavane o postavljenju novog valije i mutesellima za Bosanski ejalet do njegova dolaska. Taj ferman nije sadržavao opis dužnosti valije. Obavezno se bilježio u sidžile.⁵³Valija je na mjesto guvernera Ejaleta najčešće bio postav- ljan na godinu dana. Ako bi mu mandat bio produžen, izdavan je novi tevdžih- ferman, kojim se određivalo da u narednom periodu zadržava svoju funkciju.⁵⁴Po postavljenju, valija je slao mulli i ostalim kadijama bujuruldiju, koja je bilježena u sidžile kadiluka, u kojoj je izvještavao o tome od kada je postav- ljen na dužnost. Tom je bujuruldijom pozivao kadije da pošalju predstavku Bosanskom divanu i da ga izvijeste o svemu što se događa u kadilucima koji su u domenu njihove nadležnosti.⁵⁵Nakon što bi dokumenti o postavljenju valije bili evidentirani u sidžile, kadija je muraselom obavještavao bosanskog dizdara i topčije da ispale paljbu iz topova kao vid obavijesti i slavlja povo- dom dolaska valije.⁵⁶Nakon toga slala se, po starom običaju, komora za pašu koji je dolazio u Bosnu. O tome govori bujuruldija upućena na mutesellim- agu, janičarskog zabita turnadžibaši-agu, zabite, ajane i poslovne ljude Ejaleta kojom im se upućivala naredba da se pošalju konji za pašu koji je dolazio u Bosnu. Prema citiranoj bujuruldiji, sarajevski kadiluk bio je dužan osigurati

za tu namjenu 800 konja. U tom poslu bio je nazočan mulla, a za neposredno izvršenje valijin izaslanik zadužen da preuzme navedenu komoru.⁵⁷Valija se prilikom dolaska zadržavao nekoliko dana u Sarajbosni, koja se u njegovoj bujuruldiji nazivala kursiyy-i memleket, dok se Travnik nazivao mekarr-ı me- mleket.⁵⁸U nekim bujuruldijama valija je Travnik određivao kao mjesto “u kojem se nalazi moja kancelarija i moja vlada” (kalem ve hükümetimiz olan Travnik).⁵⁹Iz navedenih naziva i formulacija da se vidjeti da je Sarajbosna bila glavni centar i glavna prijestolnica Ejaleta, osobito u ekonomskom i duhov- nom pogledu. Bilo je stvarno središte moći i znanja, jer je bilo i sjedište mulle kao drugog glavnog predstavnika pažljivo izabranog i angažiranog s Porte, a da je Travnik bio samo mjesto stanovanja, boravka i dužeg zadržavanja valije i njegove pratnje pa se stoga naziva mekarr – mjesto boravka i zadržavanja. Za doček valije i za valijinu pratnju u raznim prilikama sakupljala se hrana čija se evidencija razrezivala na sarajevske džemate putem posebnog deftera hrane (defter-i zehȃʼir). Tu su spadali, naprimjer, narodni (obični) i specijalni hljeb, ovčije meso, pirinač, svijeće, šećer, med, nohut, luk, so, brašno, nišesta, kahva, sapun, saće, vosak za svijeće, kokoši i pilići, jaja, sirevi, mlijeko, jo- gurt, povrće, ječam, sijeno, drva i slično.⁶⁰U slučaju da valija umre, a još mu teče dužnost u Bosanskom ejaletu, s Porte bi dolazila naredba da se imovina spomenutog popiše, zapečati, sačini defter i pošalje na Portu.

Mutesellim ili kajmakam za Bosanski ejalet / ejaletski mutesellim

Mutesellim predstavlja osobu kojoj je nešto povjereno u emanet. U ovom slučaju državnog službenika koji na nivou kadiluka obavlja poslove povje- rene valiji od Porte. Kajmakam predstavlja osobu koja u potpunosti preuzi- ma nečije dužnosti i obavlja ih umjesto njega. Kada novopostavljeni ejaletski mutesellim, nakon objelodanjivanja sultanovog fermana o navedenom pita- nju, bujuruldijom obavještava nadležne državne službenike da je postavljen da umjesto valije obavlja sve poslove na nivou Ejaleta do valijinog dolaska tada može da se potpisuje i kao mutesellim i kao kajmakam.⁶¹Dužnost mu- tesellima za Bosanski ejalet u dokumentima određivana je kao Bosna eya- letinin mutesellimliği – mutesellimluk Bosanskog ejaleta.⁶²Arzuhal sultanu upućivao je kapućehaja kapidžibaša Porte s prijedlogom o postavljenju eja-

letskog mutesellima.⁶³Ukoliko prvim fermanom valiji nije bilo naređeno da hitno napusti ranije mjesto službovanja i dođe u Bosanski ejalet, do njegova dolaska postavljan je mutesellim ili kajmakam za Bosanski ejalet, tj. ejaletski mutesellim ili ejaletski kajmakam. On je bio prvi ili glavni kajmakam valije angažiranog u Ejaletu Bosna. Čini se kao da su sultan i valija češće u svojim dokumentima o postavljenju navedenog državnog službenika koristili termin mutesellim, a da je sam mutesellim za Bosanski ejalet preferirao za sebe naziv kajmakam i tako se, uglavnom, potpisivao na dokumentima koje je izdavao. Mehmet Ipširli kaže da su beglerbeg i sandžakbeg kada su odlazili na vojne pohode ili kada su iz drugih razloga odsustvovali imenovali svog zastupnika mutesellima.⁶⁴Valija je za tu pojedinačnu namjenu određivao svog zastupnika kajmakama za Bosanski ejalet, o čemu je novopostavljeni ejaletski kajmakam s titulom miri-mirana bujuruldijom izvještavao sarajevskog mullu i ostale pr- vake i ajane: mutesellima, janičarskog zabita serturnai-agu⁶⁵, ostale kadije, age – serdengečtija, alemdara i bašeskija, kao i šejhove esnafa.⁶⁶Njegovo po- stavljenje vrijedjelo je do dolaska nove naredbe s Porte. Također, potreba za postavljanjem mutesellima za Bosanski ejalet javljala se onda kada je stari valija otišao s dužnosti, a novi nije stigao, kada nije dolazio duže vrijeme nakon postavljenja ili kada nije nikako dolazio nego je redovno bio angaži- ran na drugom mjestu, a Bosna mu je bila dodijeljena kao arpaluk. U tom je slučaju mutesellim angažiran na nivou Bosne obavljao sva njegova zaduženja u ovom ejaletu. U bujuruldiji, kojom svog kajmakama uvodi u dužnost kao svog zamjenika, valija navodi da treba preuzeti Travnik, u kojem se nalaze njegova kancelaerija i vlada (kalem ve hükümetimiz olan Travnik), ostale ka- diluke i serhate te da upravlja važnim poslovima.⁶⁷Bosanski ajani, silahšori, kapućehaje i drugi upućivali su arzuhale Porti da se postavi mutesellim Bo- sne. Postavljenje mutesellima za Bosanski ejalet naređivano je fermanom na osnovu koga je valija izdavao bujuruldiju o njegovu postavljenju.⁶⁸Osobitosti dužnosti mutesellima za Bosanski ejalet, tj. ejaletskog mutesellima u našoj literaturi nisu se posebno naglašavale. Pisalo se samo o kadilučkom muteselli- mu za Sarajevo i mutesellimima drugih gradova. Kao mutesellim za Bosanski ejalet mogao je biti izabran kadilučki mutesellim, najčešće sarajevski, koji

je nakon postavljenja iz Sarajbosne morao otići u Travnik. Osmanski valija postavljen za Bosnu svojom je bujuruldijom davao kompetencije mutesellimu za Bosnu, tj. svom glavnom kajmakamu, da sam odabere i postavi muteselli- me za kadiluke kao što su Sarajbosna, Pljevlja, Srebrenica, Banja Luka, Novi Pazar, Trebinje i druga mjesta.⁶⁹Valija je imao titulu vezira, a kajmakam ti- tulu mirimirana i oslovljavan je kao kajmakam-aga Bosne (Bosna kaymakam ağa).⁷⁰Naprimjer, oslovljavan je mȋrimȋrȃn Suleyman kȃymakȃm-ı Eyȃlet-i Bosna. Iz dokumenata se uočava da je dužnost mutesellima za Bosanski ejalet bila funkcija na koju su privremeno, tj. na zamjenu mogli biti angažirani razni državni službenici, koji su s valijom na čelu učestvovali u upravi Ejaletom, kao što su mutesarrifi pojedinih sandžaka, defterdari i mutesellim sarajevskog kadiluka, kapućehaja s Porte ili katibi Divana.⁷¹Defterdar za Bosnu mogao je kao dodatak, tj. arpaluk imati dodatne prihode preuzimajući funkciju kajma- kama za Ejalet Bosna.⁷²I mirimiran, koji je kao sandžakbeg obavljao funk- ciju u nekom od sandžaka iz Bosanskog ejaleta, mogao je kao arpaluk dobiti funkciju kajmakama Bosne, čime su mu bili dodjeljivani dodatni prihodi kao arpaluk.⁷³I neki od funkcionera na Divanu, kao što je sekretar (katib Divana) mogli su, po potrebi, obavljati dužnost kajmakama Ejaleta Bosna.⁷⁴Oni su tada postavljali svoje zamjenike da obavljaju njihove primarne funkcije do povratka na staru dužnost.

Valija je upućivao bujuruldiju sarajevskom mulli i ostalim kadijama prili- kom postavljenja kajmakama po čijim se navodima vidi da je nastojao zaštititi svoju funkciju određujući uvjet da spomenuti ne traži valijinu funkciju i da za valiju uči hajr-dovu.⁷⁵To znači da je valija tako izražavao upozorenje da nje- govo glavno pravo na funkciju bude zaštićeno te da je u tom smislu nadređen kajmakamu na kojeg je privremeno, tj. po ukazanoj potrebi prenosio svoje ukupne kompetencije uključujući i vojne.

Valijina bujuruldija naslovljena na novopostavljenog ejaletskog kajma- kama bilježila se u sidžilima. Od kajmakama se očekivalo da ima dobro

držanje, da odgovorno sviđa poslove, da ima poštovanje sredine u kojoj se nalazi i da je požrtvovan. Valija je kajmakamu nalagao da sarađuje s ljudima od znanja, tj. ulemom, i sa stanovništvom, da preduzima akcije, da brine o hvatanju odmetnika od zakona i o sigurnosti pokrajine, da se suprotstavlja neprijatelju, da štiti stanovništvo i ni na koji način ne nanosi stanovništvu nepravdu. Nakon ove slijedila je bujuruldija kajmakama upućena sarajev- skom mulli i drugim kadijama da je registriraju u sidžile te da javno bude obznanjena.⁷⁶Dakle, kajmakam je kao i valija imao kompetencije da po vali- jinoj uputi i naređenju izdaje bujuruldije o pitanjima o kojima ih je izdavao i valija. Kajmakamova bujuruldija razlikovala se od valijine po tome što u zaglavlju nije imala karakterističan valijin pečat, nego je ispod teksta bujurul- dije samo imala potpis kȃymakȃm-ı Eyȃlet-i Bosna uz njegov osobni okrugli pečat.⁷⁷Najstarija bujuruldija valijinog kajmakama sačuvana u fondu Gazi Husrev-begove biblioteke jeste bujuruldija datirana sredinom džumadel-ahira 1043/17. decembra 1623. godine.⁷⁸

Riječ ćehaja (kethüda ili kȃhya) označava osobu angažiranu za obavljanje raznih poslova važnih ličnosti u državnoj upravi ili u nekim drugim važnim poslovima izvan državne uprave, kao što je ćehaja kod esnafa. Ćehaje su op- ćenito obavljali značajne poslove kao zamjenici nosilaca odgovarajućih funk- cija tako da se može govoriti o ćehaji valije, ćehaji sandžakbega, ćehajama mustahfiza, ćehaji deftera, ćehajama čauša i drugima. Bujuruldijama su valije upućivali naredbe, uz ostale državne službenike kojima su se uobičajeno obra- ćali, i ćehajama kao zamjenicima i glavnim pomoćnicima navedenih državnih funkcionera.⁷⁹Posebno su valije upućivali naredbe svom ćehaji i ejaletskom kajmakamu s nalogom da na osnovu njihove bujuruldije sastavi kajmakamsku bujuruldiju.⁸⁰Ćehaje su imali titulu serbevvȃbȋn-i Dergȃh-i Ȃli.⁸¹Ćehaje s titulom serbevvȃbȋn često se javljaju na funkciji ejaletskih kajmakama. Na- kon povratka valije s ratišta ili dolaska na novu funkciju vjerovatno su pre- stankom potrebe za tom vrstom kajmakamskog angažmana ponovo obavljali

svoju primarnu funkciju valijinog ćehaje (kethüda). Stoga o istim pitanjima susrećemo bujuruldije koje je nekada potpisao kajmakam, a nekada ćehaja, ili je jedna osoba potpisana i kao ćehaja (kethüda) i kao kajmakam istovreme- no. Ukoliko ejaletski kajmakam nije bio postavljen s mjesta valijinog ćehaje, nego s neke druge funkcije, tada se potpisivao samo kao kajmakam. Ako je dolazio s funkcije defterdara, potpisivao se i kao defterdar i kao kajmakam, jer se namjeravao vratiti svojoj primarnoj funkciji. Također, ako je bio sara- jevski mutesellim postavljen na mjesto ejaletskog kajmakama, potpisivao se i kao mutesellim i kao kajmakam. Ta dva termina, mutesellim i kajmakam, bila su kompatibilna jedan s drugim. Međutim, treba razlučiti pojam kadilučkog mutesellima od pojma ejaletskog mutesellima ili kajmakama. Treba istaći da se kadilučki mutesellim, kao naprimjer sarajevski, koji se najčešće nalazio na funkciji ejaletskog mutesellima ili kajmakama, nakon prestanka potrebe za ejaletskim kajmakamom koji u potpunosti obavlja funkciju odsutnog valije, vraćao na svoju primarnu funkciju kadilučkog mutesellima.

Neki valijini zamjenici potpisivali su se kao kethüdȃ-yı vȃli-i Bosna, tj. “ćehaja valije u Bosni”. I kajmakami su imali svoje ćehaje (kethüda-yı kȃymakȃm-ı Bosna).⁸²Ćehaja je bio pomoćnik valije, domaćin u njegovu ko- naku, koji je po valijinoj naredbi slao pisma i tezkire kadijama kadiluka, za- bitima, ajanima, mutesellimima, poslovnim ljudima da izvrše svoje obaveze. Njegove tezkire i pisma slijedile su nakon valijine bujuruldije i služile su kao vrsta opomene i podsjećanja na to da se valijini raniji nalozi izvrše.⁸³Ćeha- ja je bio stalno angažiran uz valiju, a ejaletski kajmakam ili mutesellim bio je angažiran po potrebi. Ćehaja angažiran u valijinom konaku ostajao je na službi kao ćehaja i onda kada je valija bio odsutan i kad je njegove poslove obavljao privremeno angažirani ejaletski kajmakam. Dužnost ćehaje bila je da čuva kontinuitet procedure u državnim poslovima iniciranim s valijinog dvora ili konaka dok su se valije i kajmakami često smjenjivali.⁸⁴Ćehaje su uz va- liju bili veoma utjecajne ličnosti i postavljani po potrebi na mjesto ejaletskog kajmakama. U tom je slučaju takav valijin službenik oslovljavan istovreme- no i kao kajmakam, odnosno mutesellim i kao ćehaja (kethüda), naprimjer: Kidvetü’l-emȃcid ve᾽l-ayȃn Eyȃlet-i Bosna kȃymakȃmı kethüdȃmız izzetlü ağa zȋde mecduhu.⁸⁵Godine 1187/1773. Dagistanli Ali-paša uputio je bujurul-

82 Kethüdȃ-yı Ali, kȃymakȃm-ı Bosna. Vidjeti: GHB, sidžil 15, str. 28. 83 GHB, sidžil 18, str. 73; A–932/TO, A–933/TO, A–935/TO.

diju svom ćehaji Ibrahim-agi, sada mutesellimu Bosne (ejaletskom mutese- llimu) kojom ga obavještava da je postavljen za valiju Bosanskog ejaleta s dodatkom Hercegovačkog sandžaka i za seraskera područja Hadžioglu Pazari i Karasu te da njega imenuje mutesellimom za Bosnu.⁸⁶Navedenoj bujuruldiji prethodio je ferman sultana izdat o istom pitanju. Bujuruldijom je valija samo ponovio navode iz datog fermana. Na osnovu ovih dokumenata ćehaja je, pre- ma uputstvima Porte koja su posredstvom valije dolazila do njega, izdavao svoju bujuruldiju koju je potpisivao i kao ćehaja i kao ejaletski kajmakam.⁸⁷

Mutesellimi ili kajmakami za kadiluke

Valija je svoje ukupne kompetencije na nivou Ejaleta prenosio na svog glavnog ili prvog kajmakama koji se potpisivao kao kȃymakȃm-ı eyȃlet-i Bosna ili kȃymakȃm-i vȃli-i Bosna. Također je prenosio i svoje kompeten- cije na mutesellima, tj. kajmakama kao svog zastupnika na nivou kadiluka u mjestima koja su bila sjedišta kadija kadiluka.⁸⁸Dakle, i mutesellim je bio valijin kajmakam za određeni kadiluk ili na nivou kadiluka. On je bio kadi- lučki mutesellim koji je u ime valije uređivao sve važne poslove navedenog kadiluka. Opisivan je kao visoki državni službenik koji je obavljao policijske poslove, ili kao egzekutivni organ mulle, ili kao onaj koji je bio odgovoran za sakupljanje raznih državnih poreza. Dužnost mutesellima ne može se tako partikularno posmatrati. On je bio zastupnik valije na nivou kadiluka u pogle- du svih ingerencija koje je valija imao na nivou ejaleta. U svim većim kadilu- cima bili su valijini mutesellimi, dakle valijini kajmakami za navedene kadi- luke. Mutesellim za kadiluk nazivan je u istom dokumentu i kajmakamom, a područje njegove nadležnosti kajmakamlukom navedenog kadiluka. Tako se područje nadležnosti sarajevskog kadiluka nazivalo sarajevskim mutese- llimlukom (Sarȃy mutesellimliği) ili sarajevskim kajmakamlukom (Sarȃy kȃymakȃmliği).⁸⁹Dužnost kadilučkog kajmakama ili mutesellima bila je da nadgleda i prati te izvršava poslove navedenog kadiluka. Dokumenti koje su oni izdavali nazivali su se mutesellimskim ili kajmakamskim bujuruldijama. Mutesellimi su oslovljavani s mutesellim-aga ili s mutesellim ve zȃbit. Imali su svoje vekile. Mutesellimi ili kajmakami za kadiluke bili su veoma aktivni i angažirani u svojim policijsko-upravnim poslovima. Oni su svojim kratkim

bujuruldijama, parafima ili sahha bujuruldijama odgovarali na brojne arzu- hale i ilame. Valija se svojim elipsastim pečatom potpisivao samo na onima koje njegov zamjenik na nivou kadiluka nije mogao sam riješiti. Područje na kojem je mutesellim ili kajmakam kadiluka obavljao svoje mutesellimske ili kajmakamske dužnosti nazivalo se mutesellimluk ili kajmakamluk. Prilikom postavljenja mutesellima za kadiluk valija je naglašavao da je navedena osoba postavljena kao mutesellim i zabit, da je zadužena da nadgleda sve opće i pojedinačne poslove kadiluka, da čuva interese naroda i sluša riječ i slovo zakona i Šerijata. Mutesellim za kadiluk Sarajbosna je, uglavnom, postavljan između stanovnika Sarajeva koji su bili zaimi, nekada s titulom age, a nekada s titulom bega. Sarajevski mutesellim oslovljavan je kao Saray mutesellim ağa.⁹⁰Poznati su bili mutesellimi zaimi iz porodice Džennetića, koji su tu funkciju obnašali u više generacija u 18. stoljeću.⁹¹Mutesellim u kadiluku je u sistemu lokalne uprave imao funkciju šefa policije. Avdo Sućeska je dobro pojasnio ulogu mutesellima ocijenivši da se ta funkcija razvila iz ranije usta- nove vojvode i subaše te da je od početka 17. stoljeća predstavljala posebnu lokalnu upravnu funkciju, prije svega, funkciju upravnika policije.⁹²Kadiluč- ki mutesellim se jednako odnosio i prema valiji i prema mulli i nadležnom kadiji kadiluka, što je bilo u skladu s uspostavljenim sistemom kontrole među državnim službenicima i po sistemu disperziranja vlasti na više nivoa. Mutesellim je izvršavao i naloge valije i valijinog prvog mutesellima koji su mu slali bujuruldije i divanske tezkire, a i naloge kadija. Naravno kadija je znao u kojim pitanjima je mogao izdavati naloge za izvršenje nekih mjera samostalno, a u kojim se pitanjima morao obraćati valiji ili nekom njegovu zamjeniku da ovaj odobri njegovu presudu.

Valija je bio, s jedne strane, najviši vojni zapovjednik u pokrajini a, s dru- ge strane, administrativno-upravno lice s najširim ovlastima u upravi. Sultan je na valiju prenosio ukupnost svojih funkcija tako da je on bio njegov zastu- pnik na nivou ejaleta, gdje je upravljao svim državnim poslovima, i vojnim i civilnim. Ovdje se može govoriti o međusobnoj povezanosti vojnog i civil- nog sektora kojim je valija upravljao po ovlasti sultana. Primaran je bio vojni sektor i vojna uprava. Stoga u bujuruldijama, koje je valija izdavao, pri kraju

92 Avdo Sućeska, “Mjesto mutesellima u lokalnoj upravi do tanzimata”, u: Godišnjak Pravnog fakulteta, VII, 1959.

stoji navod da je “ova bujuruldija napisana i izdata u (upravi) bosanske voj- ske” (ordu-yı Bosna’dan işbu buyuruldı tahrȋr ve isdȃr)⁹³ili (Divan-ı Bosna ve cȃnib-i seraskeri’den işbu buyuruldı tahrȋr ve isdȃr).⁹⁴Briga o uspostav- ljanju potrebne infrastrukture svakako je bila od vojnog značaja i pomagala je širenju teritorija Osmanske države, ali je i u civilnom smislu omogućavala organizaciju boljeg i kvalitetnijeg života za ukupno stanovništvo koje je svo- jim doprinosima i plaćanjima poreza bilo baza koja je izdržavala uspostavlje- ne vojne formacije i vojnu i civilnu strukturu u Ejaletu. Zauzvrat, stanovnici su dobijali zaštitu sultana i njegove vojske i zaštićeno i sigurno područje na kojem su mogli u miru i sigurnosti privređivati. Valija je u toku svog kratkog angažmana u Bosni bio sultanova produžena ruka u svim pitanjima u vezi s vladavinom u Ejaletu. Promatrao je ukupnu situaciju u Ejaletu, o tome oba- vještavao sultana i u skladu sa sultanovom naredbom, koja bi uslijedila po njegovu izvještaju, preduzimao potrebne mjere. Izvještaji valije odnosili su se, prije svega, na vojna pitanja i na opis stanja u području sukoba.⁹⁵Osim te vrste izvještaja, sastavljao je i izvještaje u vidu posebnog pisma, tzv. kaime upućivane pokrajinskim službenicima s kojima je sarađivao. Takva se kaima ponekad bilježila u sidžile.⁹⁶

Valija je bio nadležan nad svim državnim poslovima i službama. Bujurul- dijom je naređivao i regulirao pitanja razrezivanja poreza korištenih za izdrža- vanje pokrajinske administracije. Ti su porezi razrezivani kroz tevzi deftere u dvije godišnje rate poznate kao ljetni i zimski taksit.⁹⁷Osim što je odobravao razrezivanje poreza za administrativno upravne troškove u pokrajini, valija je, također, odobravao razne troškove iz državne blagajne (hazîne) koja se punila poreskim sredstvima. U tom su smislu kadije kadiluka bili nadležni slati valiji podnesak u vidu prijedloga o raznim vrstama troškova koji su se pojavljivali na području kadiluka u njihovoj nadležnosti. Kada su bili u pitanju neki veći zahvati, kao što su gradnje i popravke mostova, tvrđava i slično, tada je kadija svoje prijedloge formulirao zajedno s izvršnim organom vlasti zastupnikom valije na području kadiluka, mutesellimom, arhitektom (mimarom) i nadlež-

nim stručnjacima koji su ocjenjivali potrebe i donosili procjenu troškova. Pri tome su svoja traženja opravdavali rječima da su navedeni troškovi neophodni radi osiguranja i civilnih i vojnih potreba.⁹⁸U pitanju odobravanja troškova, valija je bio dužan pokazivati visok stupanj kritičnosti.

Pošto je bio na čelu centralizirane vojne i administrativne uprave Ejaleta i glavni nad svim vojnim i civilnim službenicima Ejaleta, pod njegovim nad- zorom nalazile su se sve državne kancelarije. Ejaletom je upravljao isključivo u ime sultana ne prekoračujući date mu naredbe i ovlaštenja. Bio je dužan upravljati uz pomoć i u saradnji s onima koji su, kao i on, također bili u statusu vojne klase i koji su imali ingerencije u upravljanju, kao što su glavni kadija Bosne mulla sa sjedištem u Sarajbosni, ostale kadije i naibi, mutesellimi, za- biti, kapetani, age nefera, ajani, ulema te važni poslovni ljudi sa statusom ci- vilnih lica. Njemu su od njegovih saradnika, posebno od kadija i naiba, stizali izvještaji na osnovu kojih je formirao mišljenje i poduzimao potrebne mjere.⁹⁹Naravno, i on je slao izvještaje i prijedloge sultanu, a mjere je poduzimao tek nakon što je dobijao naredbu od sultana. U njegovim su rukama bile ovlasti da nadzire i prati rad svih organa zakonodavne, izvršne i sudske vlasti. U tom smislu mogao je intervenirati ako bi ocijenio da je to potrebno. Ako je sma- trao da je kadijin zahtjev nerealan u odnosu na državne prihode, odobravao je višestruko manji iznos od onoga koji je kadija tražio.¹⁰⁰

Jedna od osnovnih dužnosti valije u Bosni bila je organiziranje vojnih pohoda, popis nefera, briga o stanju u tvrđavama, njihovoj opremljenosti, do- stavljanju municije i druge vojne opreme, popravci i izgradnji infrastrukture bitne za kretanje vojnih snaga, osiguravanje ishrane za vojnike, tovarne i jaha- će životinje i slično. Ukratko, valija je bio neposredno zadužen za mobilizaci- ju vojnika (nefera) i organizaciju vojno-operativnih pokreta i njihovo realizi- ranje.¹⁰¹Valijina angažiranost u vojnom sektoru neuporedivo je više izražena nego u civilnom sektoru. Posebna briga valije bili su timarlije i zaimi, koji su bili pod stalnim valijinim nadzorom, te ni na hadž nisu mogli otići bez valijina odobrenja.¹⁰²S obzirom na to da je Bosna kao provincija bila istureno krajište u okviru vojnog sistema Osmanske imperije ukupna uprava bila je vojnog karaktera, a odvijala se putem raznih državnih službenika čiji je rad valija koordinirao i upravljao u skladu s direktivama centralne administracije

iz Istanbula. Dio državnih službenika na visokim državnim funkcijama bio je iz Bosne, a dio je bio angažiran sa širih prostora Carstva, i oni su povremeno dolazili s Porte po specijalnim zadacima. U tom su smislu valijine naredbe, uglavnom, trebale osigurati funkcioniranje vojne uprave i funkcioniranje na- vedenih državnih službenika, stupova te uprave. Svaka valijina naredba za- snivala se na naredbi sultana, a sultan je svoje naredbe donosio na osnovu izvještaja o prilikama u vilajetu Bosna koje mu je valija bio dužan dostavljati preko sultanovog čauša.¹⁰³Valija je, međutim, svoje izvještaje sultanu, kada je bila riječ o civilnim pitanjima, velikim dijelom zasnivao na izvještajima mulle u Sarajbosni, kadija kadiluka, defterdara, timarskog defterdara i ostalih visokih državnih službenika, a izvještaje o vojnim pitanjima zasnivao je na izvještajima janičarskog age, alajbega, dizdara tvrđava i drugih.

Kao vojno lice i vrhovni komandant vojske Bosne predvodio je vojne po- hode čije mu je preduzimanje sultan naređivao fermanom. Međutim, prilikom samog izvođenja operacija morao je sam procjenjivati situaciju na terenu koja je utjecala na njegovo donošenje odluka. U tom smislu, njegova loša procjena mogla je dovesti do poraza, neuspjeha i imati dalekosežne posljedice.¹⁰⁴Va- lijini pohodi bili su najčešće usmjereni na okolna granična područja¹⁰⁵, ali su često dobijali naredbe da idu i na udaljene granice carstva.¹⁰⁶Na osnovu sulta- novih fermana on je postavljao vojne zapovjednike bašbegove nad janičarima i vojskom, pozivao kapetane nad vojskom pojedinih područja na vojni pohod te naređivao spremanje nefera i konjanika za priključivanje carskoj vojsci u njezinim pohodima. U tom je smislu bujuruldijom izvještavao kadije kadiluka i tražio logističku podršku za svoje pohode. U logističku podršku funkcioni- ranju sistema vojne uprave, koju su provodili državni službenici, spadala je popravka mostova, puteva, osiguravanje puteva, klanaca i mostova, organiza- cija menzila – poštanskih postaja, osiguravanje konja u poštanskim postaja- ma, hrane i prenoćišta, popravke tvrđava, begluk saraja, prikupljanje hrane za prehranu vojske, prijenos municije i naoružanja i slično.¹⁰⁷U vrijeme pohoda postavljao je posebnog vojnog kajmakama da preuzme kancelariju u Travni-

ku, da preuzme vladu i da vodi ostale kadiluke sa serhadima. To postavljenje važilo je do njegova povratka s vojnog pohoda. Za ove bujuruldije navođeno je da su izdate od vojske Bosne, što znači da ih je izdavao valija u svojstvu vrhovnog komandanta bosanske vojske.¹⁰⁸

U okviru obaveze valije da brine za red i sigurnost u pokrajini jedno od njegovih značajnih zaduženja bilo je nadgledanje i kažnjavanje odmetnika od zakona. U slučajevima nemira i pobuna evidentne su pooštrene mjere državne kontrole u okviru kojih su izdavane brojne bujuruldije kapetanima tvrđava da se zavede i sačuva red. Takvu ulogu nije imao samo na području Bosanskog ejaleta. U šikajet defterima postoje podaci koji govore o tome da je on neka- da bio zadužen u borbi protiv odmetnika od zakona i na drugim područjima Carstva.¹⁰⁹

Osim vojnih, bio je zadužen da nadgleda sva druga pitanja koja su se ticala stanovnika Ejaleta, da štiti interese naroda vodeći računa o svim pojedinačnim i općim poslovima te da postupa u skladu sa Šerijatom i kanunom. U saradnji s kadijama brinuo je o popravci i izgradnji muallimhana, džamija, mesdžida, tekija, pogotovo ukoliko su se nalazile u okviru tvrđava i blizu tvrđavskih po- sada.¹¹⁰On je, prema tome, nadgledao i koordinirao sve poslove, ne samo na vojnom, kao primarnom segmentu svojih zaduženja, nego i na civilnom planu, koji je uključivao i razna ekonomska pitanja. Ekonomsko privređivanje bilo je osnov za sprovođenje i funkcioniranje vojne uprave. U tom je smislu on osob- no ili putem svog zamjenika kajmakama komunicirao s kadijama koji su ga bili dužni izvještavati da se sva sredstva, koja se odnose na vezirsku blagajnu, utjeraju po zakonu i Šerijatu i da joj se proslijede.¹¹¹Valija je imao uvid i vršio nadzor nad svim prihodima, njihovoj registraciji, sakupljanju i raspodjeli, od- nosno preko njega je centralna vlast kontrolirala prihode i rashode u Ejaletu. Najznačajniji državni službenik s kojim je intenzivno sarađivao, osim mulle, bio je defterdar u Bosni po čijim se nalozima vršila isplata iz državne blagajne vojnim i državnim službenicima.¹¹²Valija je na osnovu sultanovih fermana na-

ređivao i nadgledao sakupljanje raznih prihoda s mukata i malikana kao i sa- kupljanje davanja koja su išla za izdržavanje vojnih posada i drugih lica koja su se smatrala državnim službenicima te zimskog i ljetnjeg taksita koji su išli za izdržavanje valijine kancelarije ili za neke druge vojne potrebe. Odobravao je i sva vanredna prikupljanja nameta od stanovništva za opće i vojne potre- be. On je davao naredbe za ubiranje poreza kao i za oslobađanje od poreza.¹¹³Imao je pravo izmijeniti propise o uzimanju poreza za stanovnike određenih područja te je u tom smislu naređivao i uspostavljanje novih deftera.¹¹⁴Kao najviši predstavnik izvršne vlasti imao je ovlasti nad svim organima izvršne vlasti – raznim begovima i agama. Kao najvišem upravitelju u administrativ- no-vojnoj jedinici – ejaletu bili su mu podređeni i sve kadije i naibi zaduženi, u upravnom pogledu, djelovati po njegovim nalozima, tj. bujuruldijama. On je svoje bujuruldije sastavljao na osnovu fermana koji su na njegovo ime upu- ćivani s Porte. Nije se miješao u stručne sposobnosti kadija i naiba i njihovo pravno znanje i oni su imali pravo samostalno donositi presude i samostalno sastavljati svoje izvještaje.¹¹⁵

Kao privremeni vladar i domaćin Bosanskog ejaleta naređivao je sači- njavanje deftera putem kojih su se kontrolirali finansijski poslovi u vezi s državnim prihodima i rashodima. U njegovu kancelariju dostavljali su se svi defteri čije je sačinjavanje naređivao, kao što su defteri o popisu vojske, def- teri o prihodima s timara i zeameta, o izdatoj hrani vojsci i njihovim plaćama, prihodima i rashodima vakufa, o taksitu, džizji, inʻamat defteri o oslobađanju od poreza, defteri o popravkama puteva, mostova, tvrđava i drugog. Kao što je organizirao i upravljao vojnim i policijskim snagama na nivou Ejaleta tako je naređivao, nadgledao i koordinirao ukupno ekonomsko poslovanje.

Učestvovanje valije u diplomaciji Carstva s Dubrovačkom republi- kom

Osim navedenih karakteristika angažmana osmanskog valije u Bosni, što je uključivalo organizaciju vojnog i civilnog sektora Ejaleta, mobilizaciju nefera s područja Ejaleta kako za potrebe odbrane granica Ejaleta tako i za borbu na svim graničnim područjima Carstva te njegove uloge vrhovnog voj- nog komandanta ne samo na nivou Ejaleta nego često i na nivou drugih susjed- nih vojnih oblasti, on je imao još jedan važan zadatak, a to je da učestvuje u

diplomaciji koja se ticala odnosa Carstva s Dubrovačkom republikom. Kao što je poznato, u vrijeme osvajanja sultana Mehmeda II Fatiha Dubrovačkoj republici je, počevši od 1458. sve do 1807. godine, bilo nametnuto plaćanje odgovarajućeg godišnjeg harača Osmanskoj državi na ime toga što joj je bio namijenjen status relativno samostalne države s ogromnim trgovačkim povla- sticama.¹¹⁶Osim harača, Osmanlije su imali prihod i od carine s dubrovačke skele koji je nekada dodjeljivan vojnicima tvrđava Ljubuškog i Počitelja na ime njihovih plaća.¹¹⁷Briga namjesnika u Bosni bilo je i slanje bujuruldije na dubrovačkog emina koji je bio dužan sakupljati novac koji pripada osman- skoj državnoj riznici.¹¹⁸Preko Dubrovačke republike odvijala se jedna od najznačajnijih trgovinskih razmjena na području Mediterana između zemalja Zapada i Osmanskog carstva. Preko dubrovačke skele prelazile su žitarice i stoka iz Ejaleta Bosna te so i druge potrepštine za Bosnu i ostali dio Carstva. Istovremeno je značajan dio naoružanja, koje je dolazilo morskim putem za bosansko krajište, bio prebacivan preko dubrovačke skele do tvrđave Vidoška u Stocu, a odatle se dalje distribuirao po tvrđavama u Ejaletu.¹¹⁹S obzirom na status Dubrovačke republike kao neutralnog područja koje je istovremeno od davnina bilo vezano određenim obavezama prema Osmanskom carstvu, sultan je imao pravo nadgledati i kontrolirati poslovanje i razmjenu koja se odvijala preko dubrovačke luke kao i voditi brigu o redovitom plaćanju hara- ča kao značajnog doprinosa osmanskoj državnoj blagajni. Sve te obaveze za sultana obavljao je njegov namjesnik u Bosni koji je redovito slao bujuruldije upućene kako na dubrovačke begove tako i na kadije okolnih hercegovačkih kadiluka, hercegovačkog sandžakbega ili, kada je njemu pripadao Hercego- vački sandžak kao arpaluk, hercegovačkim mutesellimima. U navedenim bujuruldijama često su se ponavljali navodi iz sultanovih fermana upućivanih na iste adrese. Bujuruldije su predstavljale vrstu požurnice za zakašnjelu isplatu harača, upozorenje dubrovačkim begovima da ne prodaju namirnice i oružje na neprijateljsku mletačku stranu kao i upozorenja eminima, kadija- ma, mutesellimima i kapetanima iz okolnih hercegovačkih područja (Gabele, Trebinja, Mostara, Stoca, Ljubinja i drugih kadiluka) da ne uzimaju carine ili na bilo koji drugi način ne ometaju slobodan i siguran prolaz dubrovačkim trgovcima prema unutrašnjosti te da im ni u kojem smislu ne nanose štetu. Dubrovački plemići su svojim arzuhalima i pismima intervenirali kod valije u Bosni da im se zaštite njihova prava koja su imali po osnovu kapitulacije

i carskih fermana. Također, valiji u Bosni upućivane su službene predstavke i arzuhali iz Dubrovačke republike kojim se tražilo da intervenira u svim spornim pitanjima i nesuglasicama koje su se dešavale na razmeđu Republike i Ejaleta kao dijela Carstva. U tom je smislu u Turskoj kancelariji Dubrovač- kog arhiva sačuvan velik broj bujuruldija valije angažiranog u Bosni kako onih pojedinačnih tako i sahha kratkih bujuruldija koje su bilježene iznad arzuhala, arzova i ilama. Zbog obaveze valije da koordinira sve međudržav- ne odnose između Osmanskog carstva i Dubrovačke republike uloga valije za Dubrovačku republiku bila je od velikog značaja. Stoga su valijama, a i drugim službenicima redovito dodjeljivani posebni pokloni, o čemu postoji evidencija u dokumentima spomenute Turske kancelarije.¹²⁰

Nadzor valije nad sudskim sistemom

Valija, kao što je rečeno, nije bio odgovoran i nadležan samo za vojna pi- tanja na području ejaleta nego i za nadzor nad funkcioniranjem i svih civilnih pitanja. U islamskim državama prije Osmanlija, bolje rečeno, još od vremena poslanika Muhammeda, prvi postavljeni valija – namjesnik u pokrajini imao je ukupno zastupništvo u oblasti upravne, ali i u oblasti sudske vlasti. Navodi se da se od vremena halife Omera upravna i sudska vlast razdvojila. Ipak in- gerencije valije u smislu prisutnosti u sudskoj vlasti nisu mu nikada oduzete. Samo su sudske nadležnosti delegirane na kadiju. I u upravnom i sudskom pogledu valija je bio najviša instanca nadzorne vlasti na području jedne pokra- jine. Neki autori navode da valija nije imao ingerencije u sudskim poslovima.¹²¹Sigurno ja da primarna dužnost valije nije bila vršenje pravosudnih funkci- ja. Međutim, valija je bio vrhovni zastupnik ukupnih ingerencija sultanove vlasti na području Ejaleta koje uključuju i nadzor u sudskim poslovima. U te kompetencije, osim naimenovanja državnih službenika u izvršnoj vlasti, spadale su i kompetencije nadzora nad ukupnim pravusudnim sistemom te pravo preispitivanja određenih slučajeva i mogućnost izdavanja naredbi da se provede ponovno sudski postupak i obavi ponovni pretres slučaja. U jednoj medžmui tešanjskog kadije navodi se citat iz djela Fatȃwa al-‘imȃdiyya koji glasi: ﻰﻟﺍﻮﻟﺎﺑ ﻦﻴﻌﺘﺴﻳ ﻖﺤﻟﺍ ﺝﺍﺮﺨﺘﺳﺍ ﻦﻋ ﺰﺠﻋ ﺍﺫﺍ ﻰﺿﺎﻘﻟﺍ Al-qȃḍi idâ ʻağȃza ‘an istihrâği l-ḥaqqi yastaʻînu bi l-wâli. “…kada je kadija nemoćan da izvede pravdu tada traži utočište kod valije”.¹²²Valija, naravno, nije mogao donositi sudske pre- sude, ali ih je mogao nadgledati, pratiti i tražiti ponovni proces, koji se mogao održavati u njegovoj direktnoj prisutnosti, ako je to bilo potrebno i od značaja,

ili uz njegovo učestvovanje u procesu na posredan način. Osim mjere sprovo- đenja ponovnog sudskog postupka valija je naređivao privođenje optuženih putem posebno određenog mubašira na Bosanski divan gdje se uspostavljao sudski proces, tzv. murȃfeʻa.¹²³Vođenje postupka u težim krivičnim slučaje- vima nije se moglo odvijati bez znanja valije. On je bio taj kome je stizala predstavka o navedenom slučaju i on je na osnovu navedene informacije nala- gao kadiji da slučaj ispita. Kadija je bio samostalan u stručnom dijelu sudskog postupka. To je značilo da je on sprovodio istragu u skladu sa zakonom te da je kao znalac zakona i propisa osmanskog prava bio kompetentan predložiti sankcije. On je ocjenjivao djelo i određivao sankciju koja se po osmanskom krivičnom zakonu primjenjivala za određeno djelo. Saradnja kadije i namje- snika u Bosni bila je očigledna, posebno u slučajevima težih krivičnih djela i ubistava. Reklo bi se da kadija nije sam okončavao odluke o predmetima takve vrste te da je na osnovu iscrpnih kadijskih izvještaja potvrdu i saglasnost u vezi s određenim slučajevima ipak davao osmanski namjesnik.¹²⁴Kadija je samostalno donosio odluke bez konsultiranja s višom instancom vlasti samo u slučajevima privatno-pravnog karaktera, odnosno u slučajevima imovinskih sporova i raznih drugih pitanja koja su se ticala osobnog statusa podanika, mada su stranke i takvim slučajevima imale pravo apelacije. U svim drugim pitanjima, čija su rješenja imala odjek na ukupan red i organizaciju društva, kadija nije samostalno odlučivao. On se konsultirao s najvišim funkcionerima lokalne uprave, prije svega s namjesnikom. O tome svjedoče brojne predstav- ke kadija u vidu preciznih izvještaja upućenih osmanskom namjesniku. Sluča- jevi u čijem su rješavanju zajedno učestvovali i kadije kadiluka i mulla i valija odnosili su se na zloupotrebe državnih službenika kao na temeljno pitanje održavanja reda i zakonitosti, do čega je osmanskoj centralnoj vlasti očito bilo posebno stalo. Ukupan legitimitet osmanskoj nadležnosti da organizira sistem lokalne uprave u Ejaletu počivao je na odlučnosti centralne uprave na čelu sa sultanom da provodi strogu kontrolu nad zakonitim djelovanjem njezinih dr- žavnih funkcionera na svim nivoima vlasti. U tom su smislu i osmanski valija i osmanski mulla bili upravni organi s ingerencijama i u civilnoj i u vojnoj vlasti. Osmanski valija je u tom pogledu imao ukupne nadležnosti, a osmanski mulla i bosanski kadije kadiluka pravosudne nadležnosti i nadležnosti da kao posredujući upravni organi prenose upute koje su im stizale od sultana i valije na izvršne organe vlasti te da kontroliraju njihov rad i daju izvještaje o efika- snosti sprovedenih mjera, odnosno o stepenu njihove realizacije.

Valija je bio dužan štititi i uspostavljati pravdu (ihkȃk-i hakk) te nalagati da se presuda ispravno donese, tj. da organizira sudsko vijeće i nadzire isprav-

nost i efikasnost njegova rada. Divan Bosne bio je najviša instanca vojnog suda. Članovi odžaka privođeni su pred navedeni sud posredstvom kulukčija vojne policije. Svi koji su se na bilo koji način ogriješili o zakon, a posebno vojna lica i državni službenici koji su, također, bili u rangu povlaštene vojne klase, privođeni su na taj visoki vojni sud posredovanjem osmanskog mulle, a ako se radilo o članovima odžaka, uz mullu i posredovanjem janičarskog age zabita i preko mubašira kojeg bi njih dvojica postavili.¹²⁵

Koordinirano djelovanje upravne i sudske vlasti čiji je nadzor bio u nad- ležnosti osmanskog valije potvrđuju brojni arzuhali, molbe i žalbe, kojima su se oštećene strane obraćale valiji da zaštiti njihovo pravo, i brojne bujuruldije kao odgovor na te molbe.¹²⁶Valija je imao velike kompetencije u pogledu iz- vršavanja kazni i drugih sudskih predmeta. Imao je obavezu da štiti principe pravednosti i odgovornosti prema raji za koje je delegiran ispred sultana kao njegov zastupnik u Ejaletu. Obaveza mu je bila da štiti Šerijat i kanun.¹²⁷Va- liji, ustvari, nikada nije bila oduzeta mogućnost uvida i nadzora nad sudskim aktivnostima, pogotovo kada se radilo o slučajevima koji su se odnosili na vojna lica. Po izričitoj sultanovoj naredbi kadije nisu mogli primati arzuhale nefera i donositi kojekakva rješenja i odluke bez odobrenja i saglasnosti vali- je.¹²⁸U okviru obaveze valije da brine za javni red i sigurnost među vojnim i civilnim stanovništvom bilo je mjera predvođenja okrivljenih pred Bosanski divan, koji je predstavljao najviši vojni sud u Ejaletu. O svim sporovima koje nisu mogli riješiti područni kadije ili koji su izlazili iz okvira njihovih kompe- tencija odlučivao je valija. U tom smislu područni kadije su mu slali izvještaje u vidu zapisnika koji su se odnosili na dati slučaj.¹²⁹Kad bi valiji stigla pred- stavka o problematičnom slučaju, on bi na osnovu navedene informacije nala- gao kadiji da provede istragu i slučaj ispita. Valija je intervenirao u pitanjima područne nadležnosti pojedinih kadiluka, ukoliko bi dolazilo do spora o tome koji kadija obavlja sudske poslove na kojem području.¹³⁰U sidžilima postoje svjedočanstva da je valija predsjedavao sudskom vijeću (meclis-i şer‘i nebevȋ)

organiziranom po Šerijatu koje se na licu mjesta uspostavljalo po potrebi u nekim područjima koja je on po službenoj dužnosti posjećivao.¹³¹Poznato je da je među vojnim jedinicima postojao poseban vojni kadija (ordu kadisi) koji je djelovao i među tvrđavskim posadama. U slučajevima kada on nije bio u stanju rješiti neke probleme na navedenom području, valija je dobijao naređe- nje da sredi prilike u vilajetu Bosna. U sudskom vijeću organiziranom na licu mjesta ugledni stanovnici kasabe i tvrđave podnosili su izjave. Među njima bili su muderrisi, imam, sibjan muallimi, kapetan tvrđave, age vojnih tvrđav- skih posada, zabiti, neferi, kao i općenito stanovnici sela i naselja.¹³²Valija se neposredno angažirao na terenu, gdje je komunicirao ne samo s vojnim i tvr- đavskim posadama nego i s predstavnicima običnog naroda. Prilikom takvih susreta na terenu valija je imao zadatak ocijeniti situaciju i, u skladu s prepo- rukama i naredbama centralne vlasti, preduzeti potrebne mjere koje bi zado- voljile raju, tj. obično stanovništvo. U situacijama pobuna i nereda valija bi intervenirao te bi na privremeno uspostavljenom sudskom vijeću organizirao akt jamčenja stanovništva koje se obavezivalo na lojalnost zakonu i na preuzi- manje odgovornosti kao i na novčane sankcije u slučaju nepoštivanja zakona i pokušaja narušavanja mira i sigurnosti. Takav sudski akt, koji je predstavljao čin jamčenja za opću sigurnost, bio bi registriran u sidžil područnog vojnog kadije, a potpisivali bi ga kao svjedoci kapetani tvrđava, emin čauša, ćehaja čauša, timarski tezkiredžija, timarski defterdar, ćehaja bosanskog deftera, de- fterdar hazine i mutesarrifi drugih sandžaka.¹³³

Namjesnik je imao ukupne nadležnosti u pogledu svih segmenata vlasti, a mulla i kadije kadiluka imali su, prije svega, pravosudne nadležnosti i nad- ležnosti da kao posredujući upravni organi prenose upute, koje su im stizale od sultana i valije, na izvršne organe vlasti, da kontroliraju njihov rad i daju izvještaje o efikasnosti sprovedenih mjera.

Valija je predlagao postavljenja svih visokih državnih službenika, kao što su timarski defterdari, tezkiredžije, bosanski defterdari, mutesellimi Sarajeva i drugih gradova. Sva obavještenja o postavljenjima koja je upućivao visokim državnim službenicima morala su biti odobrena fermanom na Porti.¹³⁴Među- tim, upućivanje njegove bujuruldije o postavljenju, bez obzira na to o kojem

se službeniku radilo, bio je samo čin uvođenja u dužnost tog državnog služ- benika. On je imao ovlasti da bujuruldijom uvodi u dužnost neke državne službenike, osobito one koji su bili angažirani u poslovima lokalne sigurnosti te je tako vršio postavljenja mutesellima, zabita i kadilučkih ajana. Kod nižih državnih službenika mogao je samostalno vršiti odabir i postavljenje, ali kad je bio u pitanju mutesellim za Bosnu, koji je u potpunosti preuzimao valijine nadležnosti do njegova dolaska, postavljenje je fermanom uređivao sultan, a valija je samo izdavao bujuruldiju kojom se sultanovo naređenje potvrđivalo.¹³⁵U fermanima u kojim se izvještava o postavljenju valije govori se o tome da je njegova dužnost da čuva mir i sigurnost stanovništva te da čuva stabilnost u pokrajini. Tako se stječe utisak da je valija angažiran prije svega u civilnom sektoru. U fermanima o njegovu postavljenju ne spominje se njegov vojni angažman. Međutim, briga o miru i zaštiti stanovništva te obezbjeđivanje njegove sigurnosti podrazumijevala je i vojni angažman, kako u suzbijanju odmetnika i hajduka koji su često bili ubačeni sa strane ili su podsticani da destabiliziraju pokrajinu tako i u vođenju operacija širih razmjera i izvan gra- nica Ejaleta.

Ovdje treba napomenuti da su u sidžile bili bilježeni samo fermani o va- lijinom postavljenju, a berati dodjeljivani u ruke valije nisu bili registrirani u sidžile.

Uloga valije u dodjeli timara

Značajni državni funkcioneri kojima se sultan obraćao u postupku dodjele timara i berata na timar ili zeamet i koji su u tom smislu imali odgovarajuće obaveze i odgovornosti bili su valija, ćehaja u defteru, timarski defterdar, će- haja čauša te, na kraju, alajbeg. Od alajbega je potjecala inicijativa i prijedlog o dodjeli vojnog lena. Timarska tahvil pisma izdavana su na prijedlog alajbega upućen valiji.¹³⁶Alajbeg, miralaj i dizdar su na osnovu molbe zainteresiranog predlagali veziru kome treba dodijeliti timar, a ovaj je predlagao sultanu. Taj se prijedlog izdavao u dokumentu, nekada napisanom u vidu arza, a nekada u vidu pisma (mektub), u kojem je iznosio prijedlog za dodjelu timara.¹³⁷Potom se donosila presuda, tj. hukum o dodjeli timara i ferman kojim se naređivalo izdavanje tezkire. Berat sultana izdavao se samo pod uvjetom da se izda va- lijina tezkira. Često su timarlije i zaimi lično dolazili na Portu sa zahtjevom da dobiju berat na timar ili zeamet i tada se u fermanima navodilo: Sudde-i seʻȃdetime gelup.¹³⁸Korisnici timara i zeameta uvođeni su u posjed lena (zea-

mata ili timara), tj. u mogućnost pobiranja prihoda s navedenog posjeda izda- vanjem zapečaćene timarske tezkire koja se izdavala iz bosanske defterhane ili prijenosnog pisma (tahvil mektubu) o prenošenju prava korištenja¹³⁹koja su izdavana iz vezirske kancelarije na osnovu ilama ćehaje u defteru, timarskog defterdara i timarskog tezkiredžije Bosanskog ejaleta.¹⁴⁰To prijenosno tahvil pismo izdavalo se kao privremena dozvola za korištenje timara s rokom od šest mjeseci, a imalo je iste navode kao i valijin berat o dodjeli timara. Ustvari, izdavanje timarskog tahvil pisma prethodilo je izdavanju timarskog valijinog berata. To je bila procedura, a potom se to timarsko tahvil pismo moralo zami- jeniti izdavanjem tezkire. Timarska ili beratska tezkira prethodila je izdavanju sultanskog timarskog berata. Izdavanju timarske tezkire mirimirana prethodi- la je nekada ranije izdata sultanska naredba o dodjeli timara i ustanovljavanju odžakluka na timar ili zeamet. Valija je, po upražnjenju timara, mogao na osnovu uvida u ruznamče deftere, koji su se čuvali u bosanskoj defterhani, i na osnovu bilješki na margini izdavati privremeni berat na korištenje, tzv. tezki- resiz timara do 5.999 akči. Navodi se da je to pravo dato beglerbezima nakon 1530. godine.¹⁴¹Postoji i navod da je deset godina od vlasti Kanunija donesen zakon da beglerbezi dodjeljuju tezkiresiz timare bez dozvole centra.¹⁴²Ovdje nije precizirano kojim beglerbezima. S obzirom na činjenicu da je Bosanski sandžak, kao i ostali sandžaci, bio vezan za Budimski ejalet to je budimski paša kao beglerbeg mogao izdavati berate i za timarlije u Bosanskom sandža- ku. Na osnovu nekih dokumenata vidi se da je budimski beglerbeg imao velike nadležnosti u Bosanskom sandžaku i nakon što je ovaj podignut na rang ejale- ta 1580. godine. Međutim, izgleda da je ipak paša ili beglerbeg u Bosanskom ejaletu imao pravo dodjeljivati berate za timarnike na području Ejaleta od po- četka njegova osnivanja. Na to upućuje najstariji sačuvani valijin berat izdat u Banjoj Luci i datiran 993/1585. godine.¹⁴³Drugi poznati najstariji sačuvani valijin berat datiran je 1047/1637. godine i također je izdat u Banjoj Luci.¹⁴⁴Do pada Budima 1686. godine kompetencije dodjeljivanja berata u Rumeliji, vjerovatno, i dalje uz beglerbega u Bosni, mogli su imati osmanski beglerbezi

angažirani u Budimu. Naime, Evlija Čelebija navodi, opisujući odnos Budima i susjednih ejaleta Egre, Varada, Temišvara, Kanjiže i Bosne, odakle su se regrutirali čuvari Budima, da je budimski beglerbeg svrgnutim službenicima, čak i sandžakbezima, dodjeljivao ta mjesta.¹⁴⁵Velike nadležnosti budimskog beglerbega potvrđuje i navod o pregovorima u kojim je učestvovao budimski beglerbeg Murteda-paša u Szonyju, koji je u svom pismu Nikoli Esterhazyju naveo da je “opomenuo narod u pet beglerbegluka, koji su sve do mora pod njegovom rukom i zaptom.”¹⁴⁶Nakon 1686. godine ulogu glavne odbrambe- ne krajine prema zapadu i glavnog rumelijskog uporišta Osmanske carevine preuzela je bosanska krajina, a time i beglerbeg u Bosni, odnosno valija, koji je od tada imao direktan odnos s Portom. Porta je osmanskom valiji u Bosni dala veoma široka ovlaštenja i kompetencije da samostalno donosi odluke o dodijeljivanju timara. To je pravo valija redovno koristio. Dešavalo se da se timar rotirao u jednoj porodici u dugotrajućem razdoblju te da je valija u navedenoj porodici izdavao svoje berate jedan za drugim u periodu dužem od sto godina. Naravno, ferman o dodjeli navedenog timara i prvi berat o njegovu korištenju davao je sultan. Nakon toga kompetencije u vezi s rotacijom datog timara dobijao je valija sve do momenta kad bi se neko od timarnika požalio Porti u vezi s nekim nepravilnostima i narušavanjem reda te bi tada sultan ponovo intervenirao fermanom da se pitanje riješi na odgovarajući način. Iz- davanje berata nakon toga mogao je prepustiti valiji ili ga je sam izdavao, ako je zainteresirana strana to tražila. Pošto je izdavanje berata na Porti tražilo kompliciraniju proceduru i troškove, to se stranka zadovoljavala izdavanjem valijinog berata koji je bio dovoljan za ulazak u posjed timarskih prihoda. To je pravo valija imao sve do tanzimata.¹⁴⁷Iz navedenih kompetencija, da osim bujuruldija dodjeljuje i tri važna dokumenta – valijin berat, timarsko tahvil pismo i timarska tezkira bitna u postupku dodjele timara, vidi se da je valijina uloga u navedenoj dodjeli bila ključna za područje Bosanskog ejaleta. Iako su nekad visoki državni službenici, kao što su bili timarski defterdar i timarski tezkiredžija, mogli direktno uputiti ilam na Portu u vezi s dodjelom timara, ipak je valija bio najvažnija instanca odakle su na Portu odašiljani prijedlog i inicijativa za dodjelu ili oduzimanje, tj. promjenu vlasništva nad timarom.

Posredstvom vezira upućivane su molbe i za dodjelu zeameta koji su osta- jali upražnjeni. Na osnovu valijinog podneska sultan je zaimima dodjeljivao

berat.¹⁴⁸Osmanski valija angažiran u Bosni bio je nadležan nad bosanskim timarnicima i zaimima i onda kada su oni bili angažirani i pod komandom vojnih lica izvan Bosanskog ejaleta.¹⁴⁹

Valija je, slijedeći navode fermana, naređivao mulli, ostalim kadijama, mutesellimima, alajbegu i zabitima da na osnovu posebnih spiskova sačinje- nih po nahijama pozivaju zaime i timarlije da dođu u Travnik i ponesu sa so- bom berate radi provjere.¹⁵⁰Kontrolu i provjeru obavljao je visoki službenik carskog divana kome je Porta davala u zadatak da dođe u Travnik. Prilikom dolaska radi provjere berata obilazali su i druga mjesta u Ejaletu, gdje su im posebnu pažnju kao musafirima ukazivali pojedini begovi.¹⁵¹Pismenoj nared- bi valije koja se slala širom Bosne i kojom su se svi timarlije i zaimi pozivali da dođu u Travnik prethodio je carski ferman. Cilj je bio da se navedeni poja- ve sa svojim beratima te da se na taj način utvrdi da li su još živi i aktivni, da li su na svom mjestu i zadatku i gdje i kakav posjed uživaju. Onima koji se na takvoj provjeri ne bi pojavili oduziman je zeamet ili timar i dodjeljivan onima koji su mogli steći pravo na to. Porta je ipak imala razumijevanja za djecu i nemoćne, jer je ostavljala mogućnost da se njihovi berati pošalju na provjeru. Umjesto njih u rat su morali ići njihove sluge dok navedeni ne odrastu. U tom je smislu timarski defterdar podnosio arz kojim je molio valiju da se postavi bedel ili vekil koji će ići u pohode umjesto malodobnog nasljednika timara ili zeameta, s tim da ne nanosi štetu navedenim dirlucima. Valija je zahtjev i pri- jedlog odobravao bujuruldijom i naređivao da se navedeni zahtjev registrira na margini u defterhani.¹⁵²Na taj se način čuvalo pravo na odžakluk timare. Po nalogu fermana o provjerama berata i lica koja su bila muaf i musellem mora- la su doći na šerijatski sud da se pregledaju njihovi berati o tome da su oslo- bođeni određenih davanja. Taj posao obavljao se tako što je na sud dolazio poseban izaslanik sultana s defterom te se tako, u njegovu prisustvu, utvrđiva- la vjerodostojnost njihovih berata, a svaki od njih upisivan je u defter koji se, nakon što je sastavljen, ovjeravao na sudu. Po jedan primjerak je potpisivan i s pečatom je slat veziru u Travnik da bi se upisao u defter koji se kod njega čuvao.¹⁵³Fermanima je bilo određeno da se zeameti i timari na području četiri sandžaka, Bosne, Hercegovine, Zvornika i Klisa, koji su ostali poslije gubitka

tri sandžaka nakon 1686. godine, ne mijenjaju i da ostaju po kanunu i ranijim rješenjima. Međutim, izostanak s bojnog polja ili službe u tvrđavama kao i nejavljanje na provjeru berata nije se toleriralo te je u tom slučaju dolazilo do promjene prava na uživanje timara. U defterhani na Porti vodila se evidencija o timarima i provjera stanja timara u tzv. cebe defterima. Promjena prava na korištenje prihoda s timara registrirala se na osnovu tahvila i tezkire. U sidži- lima su se često bilježili fermani upućivani kadijama i naibima s naredbom da se oduzmu zeameti i timari onima koji se ne odazivaju pod bajrake te da se dodijele onima koji to zaslužuju.¹⁵⁴Tek u slučaju kada bi vojni obveznik do- kazao da je s razlogom izostao s bojnog polja ili da se nije pojavio na zadatku vraćalo mu se njegovo pravo na korištenje prihoda (mahsȗlȃt) s timara. To se dešavalo u slučaju kada bi, naprimjer, timarlija spahija bio zarobljen, a neko drugi iz njegove okoline, odnosno između njegovih rođaka isposlovao tezkiru za berat uz navod da se navedeni timarlija odžaklija nije pojavio na bojištu. Da bi povratio izgubljeni timar, navedeni odžaklija timarnik morao je podnijeti arzuhal s obrazloženjem valiji ili njegovu kajmakamu u Sarajbosni u kojem je bio dužan dokazati staro pravo na timar. Pritom je jedan od argumenata za povrat timara bio i navod da je to njegov stari dirluk i da je to izvor njegovih nasušnih potreba, prihoda neophodnih za život. U tom smislu, da bi ponovo dobio berat, morao je uputiti molbu da mu se ponovo izda tezkira iz bosanske hazine na osnovu koje je mogao preuzeti prihode s timara koji su mu bili uzur- pirani i čije je pravo korištenja prešlo na drugoga na osnovu nekog tahvila, tj. prijenosnog pisma o korištenju timara. Oštećeni spahija slao je arzuhal na valiju, valijinog kajmakama ili mutesellima moleći da mu se vrati izgubljeni timar. Valija se nije mogao lično baviti svim pitanjima timara te je neki od njegovih kajmakama upućivao, na osnovu spahijinog arzuhala, kratku buju- ruldiju kadiji ili mulli u Sarajbosni kojom je nalagao da se obavi rasprava na šerijatskom sudu, da obje strane pokažu svoje senede te da se ne dozvoli mi- ješanje u šerijatske ušure dok se ne obavi rasprava na nivou apelacije. Također je mogao naložiti da se spomenutom spahiji omogući da prema zakonu preuz- me svoje prihode koji mu na osnovu odluke pripadaju od dana tahvila, tj. pri- jenosa prava na korištenje prihoda s timara.¹⁵⁵Valija je bujuruldijom samo naređivao kadiji da nakon rasprave uvede u posjed timarnika koji ima pravo na korištenje prihoda da bi mogao pobirati prihode i takse od dana tahvila, tj. od dana kada je dobio tezkiru od bosanske blagajne. Tezkira izdavana iz bo- sanske hazine (Bosna hazîne tezkiresi) sadržavala je navode gdje se nalazi ti- mar, u kojoj livi i nahiji, ko je prvobitni korisnik timara, iz kojeg je razloga svrgnut i na čiju pritužbu te koji je iznos timara. Tezkira je izdavana pod nad-

zorom valije i na njoj je bio valijin mali okrugli pečat. U tezkiri su se opširno navodili razlozi gubitka timara.¹⁵⁶Za spahiju je bilo bitno da se za njega zala- žu i da za njega svjedoče zaim i timarlije spahije, njegovi saborci. Svjedočenje spahija nije bio samo običan čin solidarnosti i podrške koju su oni pokazivali jedan prema drugom. To je bila, prije svega, obaveza koju je Porta nametala propisom prema kojem je za dodjelu tezkire, berata a time i prava na korište- nje timara bilo nužno svjedočenje jednog zaima i dvojice, a nekada i deseteri- ce, timarnika iz istog sandžaka. Nakon što bi se njegovi navodi provjerili uvi- dom u ruznamče deftere, tj. deftere dnevnih registracija u kojim se pratilo stanje i promjene oko državnih lena, iz bosanske defterhane i uz svjedočenje zaima i najmanje dvojice drugih timarnika ponovo mu se dodjeljivalo pravo na korištenje prihoda s izgubljenog timara. Valija ili kajmakam valije u Saraj- bosni nalagao je mulli da spahija ponovo preuzme svoje prihode koji mu pri- padaju od vremena novog prenošenja prava na korištenje prihoda, tj. nakon tahvila. Valijinoj ili kajmakamovoj naredbi, osim arzuhala spahije, mogao je prethoditi i mahzar u kojem su se drugi timarnici zalagali za pravo navedenog spahije te svojim svjedočenjem potvrđivali njegovu podobnost, ispravnost i ranije odžakluk pravo.¹⁵⁷Promjene u dodjeli timara bile su veoma česte osobi- to u vrijeme intenzivnih vojnih operacija. U tom smislu indikativan je slučaj timara od 4.000 akči u selu Podgradina u vezi s kojim su iz logora Šumna bosanskom valiji i veziru Osman-paši, seraskeru na prostoru Silistre, bila upu- ćena dva sultanska fermana, jedan datiran 16. rebiul-evvela 1187/8. juna 1773, a drugi u posljednjoj dekadi rebiul-evvela 1187/između 12. i 21. juna 1773. godine s naredbom da se dodijeli navedeni timar u selu Podgradina nekom Aliji, sinu Mehmeda. Obrazloženje je bilo da su ranija četiri korisnika, koji su zajednički koristili timar (ber vechi iştirak), napustili službu.¹⁵⁸Uslijedilo je izdavanje valijinog berata izdatog na polju Silistre 20. džumadel-ahira 1187/18. septembra 1773. godine.¹⁵⁹Tek nakon toga poslata je kratka valijina bujuruldija, datirana 28. džumadel-ahira 1187/16. septembra 1773. godine, upućena kajmakam-agi Bosne i sarajevskom mutesellim-agi, kojom je nare- dio da podnosioci arzuhala, koji su izgubili timar, svoj timar ponovo preuz- mu.¹⁶⁰Iz navedenog slučaja vidi se da je valija vratio timar onima koji su ga po sultanovoj naredbi izgubili. Sultani su nastojali ograničiti samovolju valija u izdavanju berata te su u tom smislu morali balansirati između davanja kom- petencija valijama i oštrih upozorenja da se ne narušava sistem i da se poštuju

pravila prilikom dodjeljivanja timara. Sultanove naredbe u tom smislu pratilo je izdavanje pisma velikog vezira, a potom i valijine bujuruldije.¹⁶¹Uočava se da je nakon reformi koje je provodio Omer-paša Latas smanjen broj valijinih berata, a povećan broj izdatih sultanskih berata na timare, što je bilo u skladu s intencijama ukidanja timara i s novom politikom Carstva da se smanje kom- petencije valija i široka ovlaštenja koja su im dodjeljivana u vrijeme vođenja vojnih operacija.

III

Osnovni upravni dokument koji je valija izdavao bila je valijina buju- ruldija.¹⁶²U Gazi Husrev-begovoj biblioteci, koja čuva najbrojniju građu na osmanskom, nalazi se registrirano do sada ukupno 313 bujuruldija kao poje- dinačnih dokumenata.¹⁶³Od toga je samo oko 130 originala bujuruldija što je začuđujuće mali broj s obzirom na činjenicu da je osmanska uprava u Bosni trajala od 1463. do 1878. godine. Bujuruldije su najčešće slate državnim službenicima trajno nastanjenim u Ejaletu, kao što su kadije kadiluka, naibi i mutesellimi, što znači da su se nalazile među njihovim ličnim dokumentima. Ostalo, 146 su kratke sahha bujuruldije ubilježene iznad arzuhala, hudždžeta, temessuka, deftera, mazbata i murasela, od toga su 11 pojedinačni prijepisi. U ovaj broj ne ulaze prijepisi brojnih bujuruldija registriranih po raznim sid- žilima.

Bujuruldija je, kao i sultanov ferman, bila uvijek predmet posebnog in- teresiranja i kada je u pitanju njezina diplomatička obrada i kada je u pitanju

prezentiranje njezina cjelokupnog sadržaja.¹⁶⁴Stoga se na ovom mjestu neće posebno govoriti o bujuruldijama.¹⁶⁵U našoj literaturi posebno su obrađene sahha kratke bujuruldije.¹⁶⁶Navest ćemo samo da su se bujuruldije obavezno bilježile u sidžilima nadležnih kadiluka. Bujuruldije su, uglavnom, nastajale na osnovu fermana, tj. kao popratni dokumenti fermanima koji su prenosili osnovne navode fermana na niže nivoe pokrajinske vlasti. Pri tome su u tekstu bujuruldije izostavljani uvodni opširni opisi karakteristični za fermane i samo su preuzimani osnovni navodi iz fermana iskazani bujuruldijom u simplifici- ranoj formi u odnosu na ferman. Bujuruldije su naslovljavane na mullu, kadije kadiluka, naibe, mutesellime, janičarskog agu, kapetane i druge. Odnosile su se na naredbe o sakupljanju poreza, izgradnji i popravci infrastrukture, prije- nosu oružja, organiziranju vojnih pohoda, mobilizaciji i slično. Određeni broj bujuruldija imao je karakter izvještavanja o postavljenjima visokih državnih službenika, promjenama na prijestolju i rođenjima prinčeva. Postojala je i tzv. adalet bujuruldija koja je nastajala na osnovu adalet fermana. Smisao nave- dene bujuruldije bio je da se na zakonit način putem zvaničnih organa vlasti izvrši revizija sistema, provjeri ispravnost njegova funkcioniranja, otklone ne- pravilnosti i uspostavi pravda.¹⁶⁷

Bujuruldije su predstavljale zvanične dokumente koji su se obavezno registrirali na sudu. Bile su dokumenti od prvorazrednog značaja u uprav- ljanju provincijom. Valija nije potpisivao bujuruldiju, kao što je činio na pismima i šukkama, s vali-i Eyalet-i Bosna, nego je potpisivao elipsastim pečatom kao karakterističnim znakom u desnom gornjem uglu iznad teksta. Osim toga, drugi karakterističan znak bilo je buyuruldu ispisano u lijevom donjem uglu ispod teksta. Treća karakteristika bila je ta što je tekst ispisivan ukoso divani pismom. Tako je imala osobitu formu po kojoj se prepoznavala i prije nego što bi se stekao uvid u njezin sadržaj i tekst početnog i završnog

obrasca. Bujuruldije valija mnogo su obrađivane u raznim diplomatičkim udžbenicima i prevođene u brojnim radovima osmanista pa se ovdje neće donositi kao primjer.¹⁶⁸

Valijini timarski berati

Poznata nam je činjenica da su berati, prije svega, sultanski dokumenti. Postupak dodjele timarskog berata odvijao se na način da odgovorni visoki državni funkcioner, kao što je valija ili njegov ćehaja s područja Ejaleta, uputi arz (službeni prijedlog).¹⁶⁹Taj službeni prijedlog valija ili njegov ćehaja sači- njavali su na osnovu prijedloga koji su im podnosili timarski defterdar, ćehaja timarskog defterdara, timarski tezkiredžija i ćehaja čauša Bosanskog ejaleta. Berat se mogao dodijeliti i direktno na ilam timarskog defterdara i timarskog tezkiredžije.¹⁷⁰Berat se ponovo dodjeljivao nakon nečije smrti ili nakon što bi neko dobrovoljno odustao u korist drugog, uglavnom u korist svog brata, sina ili nekog drugog iz uže porodice. U takvim slučajevima izdavala se naredba o tahvilu i ferman da se izda tezkira i da se zaduženja na ime kojih se dobija timar prenesu na novu osobu.

Valijin berat o dodjeli timara imao je iste navode kao i sultanski, samo što je umjesto tugre u zaglavlju stajalo “Pȃdişȃhımız”, što znači da je valija dokument izdavao u ime padišaha, a svoj potpis u vidu penče stavljao je sa strane.¹⁷¹Namjesnicima ejaleta, koji su oslovljavani kao beglerbezi, a od 18. stoljeća kao valije, veziri i paše, bila je data mogućnost da na upražnjeni ti- mar privremeno izdaju berat novom korisniku, u ime padišaha. Kao najstariji pojedinačni dokument sačuvan je berat rumelijskog beglerbega Murat-paše

M. Tayyib Gӧkbilgin, Sokollu Mehmed Paşaʼnın bir Talimati ve 1572. tarihinde Bosna ile alakadar birkaç vesika, POF, broj VI–VII, 1956/57, Sarajevo, 1958; Adem Handžić, Pisma Ahmed-paše Dugalića dubrovačkom knezu i vlasteli, POF, broj III–IV, 1952/53, Sarajevo, 1953, str. 195; Sejfudin Fehmi Kemura, Prvi srpski ustanak pod Karađorđem, Sarajevo, 1916; Nedim Filipović, Tri bujuruldije Numan-paše Ćuprilića, Kalendar Gajreta za 1941. godinu, str. 203–226; Hamdija Kapidžić, Jedna bujuruntija bosanskog vezira Sefer-paše, Gajret, Sarajevo, 1940, broj 5, XXI, str, 93; Hatidža Čar, Jedna buju- ruldija bosanskog namjesnika Jegen Mehmed-paše iz 1743. godine, POF, sv. 27, 1977, Sarajevo, 1979, str. 283–286; Vesna Miović, nav. dj.

datiran 876/1471. godine kojim se dodjeljuje posjed za vojne zasluge Širmer- du u selu Tekmir (Donji Tihomir) na Romaniji.¹⁷²Ta je praksa uspostavljena u svrhu osiguranja efikasnog funkcioniranja i osiguranja vojnih snaga u Eja- letu i njihove mobilnosti. Trajan berat korisniku timara i zeameta dodjeljivao je samo sultan koji je tražio da se prije dodjeljivanja berata obavezno izda tezkira.¹⁷³Ovi timari nazivali su se timari s tezkirom (tezkireli). Prema tome, valija je imao pravo, osim uobičajenih bujuruldija kao osnovnih upravnih do- kumenata, izdavati i berate koje možemo nazvati valijinim beratima, izdavati timarsko tahvil pismo kojim se vršio prijenos prava na privremeno korištenje prihoda do dodjele berata i timarsku tezkiru koja je bila uvjet za dodjelu sul- tanovog berata. Osnovne podatke za timarsku tezkiru izdavala je bosanska hazina, što znači da je u postupak izdavanja timarske tezkire bio uključen, odnosno nadležan i timarski defterdar i timarski tezkiredžija uz prisutnost va- lije. U slučajevima sporova oko prihoda s timara tezkira o tahvilu bilježila se u sidžile kadije čime je kadija registrirao pravo timarnika da preuzme svoje prihode s timara. Tada je oštećeni spahija slao arzuhal u kojem je izlagao problem oko prava na korištenje prihoda s timara na osnovu kojeg je valija ili njegov kajmakam kratkom bujuruldijom upućenom mulli ili nekom drugom kadiji kadiluka naređivao ko treba preuzeti prihode s uzurpiranog timara i od kada. Valija je, uglavnom, izdavao berate za spahije i mustahfize u tvrđava- ma. Izdavao ih je, također, i za druge državne službenike kada se ukazivala potreba za to.¹⁷⁴Oni su morali obavijestiti centralnu vlast o tome da su dodije- lili timar. Centralne vlasti uglavnom su prihvatale valijine dodjele timara. Od 1529. godine beglerbezi su počeli dodjeljivati timare bez tezkire ne pitajući centralnu vlast i ta je praksa trajala sve do 1847. godine kada je ukinuta timar- ska spahijska organizacija.¹⁷⁵

Valija je pravo da po potrebi izdaje dokumente, koji se mogu nazvati valijinim beratima, dobio iz praktičnih razloga. Jedan od tih razloga bila je potreba da se ogromna centralna administracija rastereti i da se značajan dio nadležnosti prenese na pokrajinskog valiju, a drugi važniji razlog bila je potreba da se brzo i efikasno izvrši prijenos, tj. rotacija (tahvil) timara u vrijeme ratnih operacija. Valija je kao vrhovni zapovjednik vojnih snaga sta- cioniranih na području Ejaleta bio dužan osigurati na licu mjesta, tj. odmah,

175 Abdülkadir Ӧzcan, Osmanlı askeri teşkilati, Osmanlı devleti ve medeniyeti tarihi, Istanbul, 1994, str. 352. i 353.

zamjenu za poginulog vojnika ili za onog vojnog obveznika koji je napustio bojište ili se uopće nije pojavio na određenom mu zadatku. U takvim sluča- jevima valija je bez konsultacije s centralnom upravom skidao po hitnom postupku timar sa stavke poginulog lica ili lica koje se nije odazvalo pozivu da se pojavi na bojnom polju i dodjeljivao ga onom ko je po kanunu i pravi- lima odžakluka imao prioritet. Uvijek je bilo onih koji su upućivali molbu i bili sposobni i spremni odmah preuzeti obaveze koje su proizlazile iz prava uživanja na prihode napuštenog ili upražnjenog (mahlȗl) timara. U bosanskoj defterhani nisu se uvijek na vrijeme bilježile promjene prava na korištenje timara. Tako se dešavalo da neki korisnik prihoda s timara umre, a da njegovo ime nije bilo registrirano u defterhani. U tom slučaju, nakon njegove smrti prilikom dodjele prihoda s timara novom licu nije bilo potrebe da se ime nere- gistriranog umrlog korisnika uopće registrira. Nakon što bi primio saopćenje da nema registracije ranijeg korisnika nego da postoji registracija na timar i njegova korisnika u nekoj ranijoj godini, a to je moglo biti pola stoljeća ranije ili čak i više, u novom beratu se bilježilo da se novom korisniku berat dodjeljuje sa “kajda”, tj. registracije lica čije je korištenje registrirano, a da se prenosi direktno sa “tahvila”, tj. stavke lica koje je posljednje koristilo timar.¹⁷⁶Valijini berati izdavani su, naprimjer, u Travniku, Banjoj Luci, Sarajbosni, na polju Šumna, u vojnom logoru Kozlic, u Zvorniku, u Silistri, kao i u svim onim mjestima u kojima se valija nalazio tokom svojih vojnih pohoda.¹⁷⁷

Nemamo nijedan sačuvan original namjesnikovih berata za Bosnu iz 16. i 17. stoljeća. Sačuvani su prijepisi berata registrirani u tuzlanskom sidžilu iz 1054–55/1644–46. godine. Također su sačuvani brojni valijini berati, bilo originali bilo prijepisi u sidžilima, za 18. i 19. stoljeće. U Gazi Husrev-bego- voj biblioteci ostalo je sačuvano samo 16 originalnih valijinih berata, jedan prijepis kao pojedinačni dokument i dvije fotografije najstarijih valijinih be- rata. Po evidenciji koja se vodila upisom valijinih berata u sidžile izgleda da je valija za područje sarajevskog kadiluka godišnje izdavao od jedan do tri berata. Takvo stanje upisa berata ne odražava stvarno stanje u korištenju i pri- jenosu prava na timar pošto je valija, izgleda, mnogo izdavao tahvil prijenosna pisma koja su privremeno uvodila spahiju u posjed prihoda s timara. Pošto se korištenje timara rotiralo uglavnom u okviru jedne porodice, berat je rijetko izdavan nego su, umjesto toga, cirkulirala tahvil pisma uručivana onim čla- novima porodice koji su u određenoj prilici mobilizirani. Tako je jedan ranije izdati berat bio do izdavanja novog sultanskog berata pokriće za izdavanje

176 GHB, A–4031/TO: “...ilami mȗcebince Abdül Kȃdir kaydından ve mütevvefȃ el-hȃcı Hasan fevti tahvîlinden kendüye tevcîh olunmak emr olunup.”

177 GHB, A–1117/TO; 2461/TO, 1626/TO, 3557/TO, 4855/TO–274; sidžil 15, str. 34; sidžil

brojnih kasnijih timarskih tahvil pisama i valijinih berata čijim se uručivanjem timarnicima osiguravala brzina i efikasnost u novačenju za nove vojne poho- de. Često su jedan timar koristili dvojica ili više spahija, uglavnom braće, koji su ga dijelili u skladu s preciznim određenjem berata zvanim ber vechi iştirak.

Ovdje nećemo donijeti transliteraciju teksta valijinog berata niti ćemo go- voriti o njegovim diplomatičkim karakteristikama budući da su sultanski berati obrađivani u svim priručnicima za diplomatiku i paleografiju, a tekst valijinog berata identičan je sultanovom beratu. Razlika je samo u vanjskim znakovima i obilježjima dokumenta, gdje umjesto sultanove tugre stoji Pȃdişȃhımız, a sa strane se nalazi penča s ispisom valijinog imena.¹⁷⁸

178 Takvu obradu berata, uz spomenute diplomatičke udžbenike, donijela je Madžida Selmanović: Berat kao diplomatička vrsta u turskoj arhivistici, POF, vol. 35, Sarajevo, 1986, str. 169; Hamid Hadžibegić i Derviš Buturović, Berat Hodaverdi Mehmed-bega od 1593, POF, XII–XIII, Sarajevo, 1965, str. 151.

Valijino prijenosno tahvil pismo (tahvil mektupu) ili samo tahvil

Obrada timarskog tahvil pisma kao diplomatičkog dokumenta je zanema- rena. U diplomatičkim obradama navodi se berat s valijinom penčom i timar- ska tezkira koja je preduvjet za izdavanje sultanovog berata.¹⁷⁹Timarnici i zaimi nisu mogli preuzeti prihode sa svojih zeameta i timara prije nego što se izvrši tahvil timara. Tahvil, tj. prijenos prava na korištenje prihoda sa stavke bivšeg korisnika na novog korisnika i uživaoca prihoda, koji su mu dodjeljiva- ni kao ekvivalent za njegovu vojnu službu, obavljao se na osnovu dokumenta, koji je potpisivao valija, nazvanog tahvil pismo. Tahvil pismo je omogućava- lo upotrebu prihoda prije nego što se provede procedura izdavanja timarske tezkire i timarskog berata, a ta je procedura dugo trajala. Nije se izdavalo nakon izdavanja tezkire i berata. Treba posebno razumijevati pojam tahvil, koji se javlja u sultanskim i valijinim beratima, timarskim tahvil pismima i tezkirama, kao postupak, radnju, prijenos, stavku¹⁸⁰, a posebno timarsko tahvil pismo ili prijenosno tahvil pismo kao vrstu dokumenta čije je izdavanje bilo u nadležnosti valije. Valija je izdavanjem tahvil pisma omogućavao mobilnost u korištenju prava na prihode s timara. To je predstavljalo motivirajući faktor za timarnike, a time je valiji olakšavalo brže organiziranje mobilizacije i efika- snost vojnih pohoda. Tahvil pismo je pisano tzv. “razlomljenim” divani (kırma dîvȃnî) pismom. Tahvil prijenosno pismo ili timarsko tahvil pismo počinje formulom Hazret-i mevlȃnȃ-yı şerî‘at meʼȃb.¹⁸¹Na lijevoj strani ispod teksta bilježi se mjesto izdavanja tahvila, a na poleđini, na sredini lista, stoji elipsa- sti valijin pečat. Rijetko iznad tahvil pisma stoje ispisani sijakatom podaci o nahiji, livi, selu i iznosu, tj. vrijednosti timara.¹⁸²Na sredini poleđine tahvil pisma o dodjeli timara nalazi se pečat valije. Pri vrhu stoji Kayd şude, što zna- či da je registrirano. Nekada nema datuma na poleđini, a nekada je ubilježen na sredini poleđine tahvil pisma. Na kraju navedenog dokumenta stoji: Işbu tahvîl verildi. Nakon valijinog tahvila, koji je spahiji timarniku omogućavao privremeno korištenje navedenog posjeda, valija je izdavao timarski berat. Tahvil pismo trebalo je važiti samo šest mjeseci dok se ne provede procedura izdavanja pisma. Izgleda da se izdavao velik broj tahvil pisama te da je na- rušavana obavezna procedura u dodjeli timara koja je u postupku izdavanja

valijinog berata uključivala timarsko tahvil pismo i valijin berat, a u postupku izdavanja sultanskog berata timarsku ili beratsku tezkiru i sultanov berat. Iako je timarsko tahvil pismo bilo jedna vrsta privremene potvrde koja je omogu- ćavala timarniku brz ulazak u posjed timarskih prihoda i koje je važilo dok se redovna procedura u sređivanju dokumentacije ne dovede u red, ipak je, čini se, ono postalo trajna praksa tako da su se berati rijetko izdavali. Time je smanjena mogućnost kontrole cirkuliranja timara i otvoren put za brojne zloupotrebe i nepravilnosti u dodjeli i korištenju timarskih prihoda. Kad je bilo u pitanju dobijanje sultanovog berata, zainteresirano lice moralo je is- poslovati tezkiru na timar ili timarsku tezkiru, koja je predstavljala uvjet za dodjelu sultanovog berata kao relativno trajnog i validnog dokumenta kojim se učvršćivalo i potvrđivalo pravo korištenja timara među članovima jedne porodice. S druge strane, cirkuliranjem timara po osnovi timarskog tahvil pi- sma zanemarivano je izdavanje timarske tezkire čije je izdavanje predstavljalo značajan faktor kontrole kretanja i dodjele timarskih prihoda, a time je bilo i faktor zaštite uvida države u njezine prihode iz pokrajine.

U Gazi Husrev-begovoj biblioteci sačuvano je 27 originala timarskog ta- hvil pisma koje su izdavali valije Husamuddin-paša i hadži Salih-paša. U vri- jeme kada je Salih-paša dva puta obavljao dužnost valije, jednom 1789–91. godine, a drugi put 1791–92. godine sačuvalo se osam tahvila koji se odnose na 1791–92. godinu. Prema navedenim dokumentima vidi se da je jednom dodijelio zeamet Kamen u nahiji Pribud te timare u selu Donja Zgunja u na- hiji Osat, timar u nahiji Poblatje, u selu Orahovica u nahiji Neretva, u selu Donji Seljani (Selani) u nahiji Neretva, u selu Donja Slatina u nahiji Kukanj i u selu Belgradčik u nahiji Trebinje. Tahvili su izdavani najčešće u Travni- ku, a nekada i na drugim mjestima u Bosanskom ejaletu. Tako je Salih-paša dva tahvila izdao u jurtu Podorašac i jurtu Vrhpolje. Kad je riječ o tahvilima Husamuddin-paše, koji je bio valija u Bosanskom ejaletu od 1792. do 1797. godine, sačuvalo se čak 19 dokumenata s njegovim pečatom. Osim u Travni- ku, berate je izdavao i u jurtu Bihać (Bihke) te u Pljevljima (Taşlıca). Tahvile je izdao na timare u selu Obre, nahija Brod; u selu Pridvorci, nahija Trebinje; u selu Podhum, nahija Neretva; u selu Sase, nahija Borač; u selu Belgradčik, nahija Neretva; u selu Bijelo Polje, nahija Blagaj; u selu Komjen, nahija So- kol; u selu Poljice, nahija Trebinje; u selu Donji Šumani, nahija Kukanj; u selu Gornje Selo, nahija Kukanj; u selu Kuti, nahija Zagorje; u selu Mokro, nahija Zagor; u selu Gračanica, nahija Visoko; u selu Gračanica, nahija Borač; u selu Strmac (Strmica), nahija Višegrad; u selu Osredak, nahija Osat i u selu Poljice, nahija Trebinje. Ne znamo da li su sačuvani svi tahvili koje je ovaj paša izdao ili su do nas samo slučajno došli navedeni dokumenti. Međutim, ovi sačuvani dokumenti izdavani u mandatu jednog valije pokazuju koliko je osmanski va- lija imao ozbiljne kompetencije da upravlja korištenjem timara.

Kidvetüʼl-emȃsil veʼl-akrȃn Hersek sancȃğı alȃybeğisi Ibrȃhîm zîde ka- druhu Dîvȃn-ı Bosnaʼya arz gönderüp livȃ-yı mezbȗrde Neretva nȃhiyesinde Selȃni nȃm karye ve gayriden iki bin yetmiş üҫ akçe tȋmȃra Ebȗ Bekir ve karındȃşı Mustafȃ ber vech-i iştirȃk mutesarrıflar (mutasarrıflar) iken merkȗm Ebȗ Bekir bilȃ veled fevt olup ol vechîyle hisse-i tîmȃrı mahlȗl ve işbȗ dȃrende-i hurȗf mütevvefȃ-yı mezbȗrun sahîh karındȃşı Mustafȃ yarȃr ve emekdȃr ve mehall ü müstehakk ve hidemȃt-ı humȃyȗna (hümȃyȗna) kȃdir olduğu livȃ-yı mezbȗrde iki zaîm ve üç nefer erbȃb-ı tîmȃr şehȃdet etme- leriyle kendüye verilmek bȃbında inȃyet ü ricȃ ve Bosna defterhȃnesinde mahfȗz rȗznȃmçe defterlerine mürȃcaʻat olundukta tîmȃr-ı mezbȗr olmikdȃr yazu ve bin yüz doksan senesi tȃrîhiyle Mustafȃ ve Ebȗ Bekir üzerlerinde olduğu mukayyed bulmağın arz ve derkenȃr mȗcebince tevcîh olunmak emro- lunup sȃdır emr üzere sancȃğında sȃkin olup alȃybeğisi bayrȃğı altında sefere eşmek şartıyla sene-i sitt ve mieteyn ve elf mȃh-ı ziʼl-ka‘desinin yığrmı birinci gününden düstȗr-i mükerrem muşîr-i müfehham nizȃmüʼl-ȃlem hȃlȃ Eyȃlet-i Bosna vȃlisi el-hȃcı Sȃlih beğ edȃmaLlȃhu Teʻȃla iclȃlehu tarafından zikr olu- nan iki bin yetmiş üç akçe tîmȃrın nısfını müteveffȃ-yı mezbȗr Ebȗ Bekir bilȃ veled fevtinden karındȃşı merhȗm Mustafȃ beğ üzerinde olan ile biriktirilüp tamȃmen iki bin yetmiş üç akçe merkȗm Mustafȃʼya tevcîh olunup

Timarske tezkire

Timarske ili beratske tezkire (berat tezkiresi) dokumenti su čije je izda- vanje bilo preduvjet za izdavanje sultanovog berata. U našoj literaturi valijini berati pogrešno su određivani kao tezkire, a timarska tahvil pisma kao timar- ske tezkire.¹⁸⁵Timarska tezkira je dokument u kojem su se navodili podaci o vojnom lenu koji su provjeravani u malim dnevnicima, tzv. ruznamče def- terima. Ruznamče defteri čuvali su se u bosanskoj defterhani. Ti su podaci i promjene prijenosa nadležnosti na pravo korištenja timara, podaci o tahvilu timara registrirani i provjeravani u bosanskoj defterhani, a potom su se sla- li na Portu gdje je postojao odsjek carske državne kancelarije zvani tahvil kalemi. U toj su se kancelariji registrirali timarski tahvili, tj. prijenosi prava korištenja timara s jednog na drugog uživaoca. Tezkira je izdavana uz zna- nje valije i njegov potpis, odnosno pečat koji je stavljan iznad teksta tezkire i uz znanje i potpis timarskog defterdara čiji se potpis bilježio na poleđini tezkire. Nekada je tezkiru izdavao njegov kajmakam s titulom miri-miran pa se tada nazivala tezkire-i mîr-i mȋrȃn¹⁸⁶, a kad je potpisivao valija, stajalo je samo tezkire. Na poleđini tezkire redovno su se bilježili i podaci o izvrše- noj mobilizaciji (yoklama) timarnika ili zaima. Ako se na sudu vodio spor oko korištenja prihoda s timara, tada su se u sidžil registrirali svi dokumenti relevantni za to pitanje, a to su bili: arzuhal spahije, kratka valijina ili kaj- makamova bujuruldija izdata na arzuhal i tezkira u kojoj je sporno pitanje oko upotrebe timarskih prihoda detaljno obrazlagano i izdato od bosanske defterhane na zahtjev zainteresirane strane.¹⁸⁷Spahija, odnosno timarnik ili zaim upućivao je arzuhal valiji.¹⁸⁸Valija ili njegov kajmakam su na osnovu podataka iz ruznamče deftera iz bosanske timarske defterhane davali odobre- nje spahiji da preuzme svoje prihode od dana tahvila i to se, u slučaju spora, registriralo na sudu. Pošto se u 18. stoljeću bila ustalila praksa da se rotacija timara obavlja samo putem timarskih tezkira i timarskih tahvil pisama izdava- ni su fermani kojima se zabranjivalo da spahije preuzimaju prihode s timara i zeameta dok uz tahvil i tezkire ne osiguraju i berate ili njihove ovjerene primjerke (suret). Ukoliko to ne urade na vrijeme, naređivalo se da se berati dodijele drugima koji to zaslužuju.¹⁸⁹Na sudu nije bilo važeće timarsko ta- hvil pismo, nego samo timarska tezkira koja je sadržavala precizne izvode iz timarske defterhane. I tezkira se, kao i tahvil pismo, ispisivala kırma divani pismom uz navode iz defterhane upisane sijakatom iznad tezkire. Na vrhu

je stajalo HU. U defterhani bosanskoj i bosanskoj hazini¹⁹⁰ispisivali su se sijakatom, na osnovu podataka iz ruznamče deftera, osnovni podaci o stanju posjeda i onih u čijem je posjedu. Ti podaci bili su ubilježeni iznad teksta tezkire. Tekst tezkire počinje riječima: Iftihȃruʼl-ümerȃ-yı mükerremîn livȃ-yı Izvornik tîmȃrlı süvȃri-i redîf-i mensȗre mîr-alȃyı seyyid Ibrȃhîm Edhem beğ zîde ikbȃluhu Dîvȃn-ı Bosnaʼya arz gönderüp... Iznad teksta tezkire na desnoj strani bio je otisnut valijin okrugli pečat. Tezkira se završava tekstom: ...berȃ- yı berȃt-ı şerîf-i ȃlişȃn-ı seʻȃdet-nişȃn inȃyet ve ihsȃn buyurulmak ricȃsıyla işbu tezkire verildi¹⁹¹ili::....berȃ-yı berȃt-ı şerîf-i ȃlişȃn-ı seʻȃdet-nişȃn inȃyet ve ihsȃn buyurulmak ricȃsıyla işbȗ mîrimîrȃn tezkire verildi.¹⁹²Na poleđini se uz potpis i pečate nadležnih službenika iz timar-defterhane bilježilo svako novačenje (yoklama). Naprimjer, Bȃ-fermȃn-ı ȃlî Sarȃy Bosna’da meclisçe yoklanmıştır fi 9 ZȂ sene 268.

Nȃhiye-i Korȃy ve Böğürdelen der livȃ-yı Izvornik zeʻȃmet be nam-i Sȃlih veledeş an tahvîl-i AbduLlȃh pedereş ki alîl olduğundan hisse-yi zeʻȃmet yazısından ferȃgat ve bȃ-hüsn-i rızȃ kasr-ı yed kerde ve livȃ-yı Izvornik alȃyının üçüncü bölüğünde beşinci çetesinde on dördüncü nefer kayd şude ve Mehmed nefer kayd şude ki livȃ-yı mezbȗr alȃyın ve alȃyının üçüncü bölüğünde beşinci çetesinde on üçüncü nefer olmak üzere ibkȃ ve tevcîh şude

Karye-i Dragolofça¹⁹⁴tȃbiʻ Korȃy Usorska¹⁹⁵tȃbiʻ Böğürdelen 22150

Desno iznad teksta stoji okrugli mali pečat u kojem piše Mehmed Vecîhî. Iftihȃruʼl-ümerȃ-yı mükerremîn livȃ-yı Izvornik tîmȃrlı süvȃri-i redîf-

i mensȗre mîr-alȃyı seyyid Ibrȃhîm Edhem beğ zîde ikbȃluhu Dîvȃn-ı Bosnaʼya arz gönderüp bȃ-irȃde-yi aliyye eyȃlet-i Bosnaʼnın müteferrikalık gedik tîmȃrları süvȃri-i redîf-i mensȗreye tahvîli icȃb eylediğinden Izvornik sancȃğında Korȃy ve Böğürdelen nȃhiyelerinde Dragalofça ve Usorska nȃm karyeler ve gayriden yığrmı iki bin yüz elli akçe yazu ile defter-i Bosnaʼnın

müteferrikalık gediğiyle zeʻȃmet-i Mehmed ve Abdullah iştirȃken mutesarrıflar iken merkȗm AbduLlȃh alîl olduğundan hidemȃt-ı lȃzimesini uhdesinden gelmeğe adem-i iktidȃr zȃhir olmak hasebiyle kendü hüsn-i rızȃsıyla hisse- yi zeʻȃmet yazısından ferȃgat ve erbȃb-ı istihkȃktan sahîh sulbî oğlu işbu dȃrende-i tezkire Sȃlihʼe kasr-ı yed edüp ol vechiyle yeri hȃli ve hisse-yi yazısı mahlül ve teveccühe şȃyȃn olmağın merkȗm Sȃlih yarȃr ve mahall ü müstehakk ve her vechiyle askerliğe şȃyȃn olduğu nümȃyan olmaktan nȃşi livȃ-yı mezbȗr alȃy ve alȃyın ücüncü bölüğünde beşinci çetesinde on dördüncü nefer olarak kayd olunup bu vechiyle babası merkȗmun hisse-yi zeʻȃmet yazısı kasr-ı ye- dinden kendüye verilmek ve hisse-yi uhrȃ kendi kaydından merkȗm Mehmedʼe ibkȃ ve livȃ-yı mezbȗr alȃyın üçüncü bölüğünde beşinci çetesinde on üçüncü nefer olmak üzere arz ve istidʻȃ-yı inȃyet ve Bosna defterhȃnesinde mahfȗz rȗznȃmçe kuyȗdȃtlarına mürȃcaʻat olundukta zeʻȃmet-i mezkȗr ol mikdȃr yazı ile defter-i Bosnaʼnın müteferrikalık gediğiyle bin iki yüz krk dört senesi tȃrîhiyle Muhammed ve AbduLlȃh iştirȃkan olduğu mukayyed ve derkenȃrı nȃtık olmağın arzı ve derkenȃrı mȗcebince tevcîh olmak emr olunup sȃdır olmak emr üzere tertîb ve tanzîm olunan livȃ-yı Izvornik tîmȃrli süvȃri redîf-i mensȗre ittisalında mevcȗd bulmaları ve başka başka sefere eşmeleri şartıyla sene-i selȃs ve hamsîne ve mieteyn ve elf mȃh-ı şevvȃliʼl-mükerremîn on yedin- ci gününden hȃlȃ eyȃlet-i Bosna vȃlisi düstȗrüʼl-mükerrem müşîr-i müfehham nizȃmüʼl-ȃlem vezîr-i celîliʼş-şȃn Mehmed Vecîhî pȃşȃ edȃmaLlȃhu Teʻȃla iclȃlehu tarafından zikr olunan yığrmı iki bin yüz elli akçe yazılı zeʻȃmet vech-i meşrȗh üzere fȃrig merkȗm babası AbduLlȃhʼın hisse-yi zeʻȃmet yazısı bȃ-hüsn-i rızȃ kasr-ı yed tahvîlinden sulbî oğlu merkȗm Sȃlih kadruhuya ve hisse-yi uhrȃ kendi kaydından kemȃ kȃne merkȗm Mehmedʼe ibkȃ ve tevcîh olunup berȃ-yı berȃt-ı şerîf-i ȃlişȃn-ı seʻȃdet-nişȃn inȃyet ve ihsȃn buyurul- mak ricȃsıyla yedine işbu tezkire verildi tȃrîhiʼl-mezbȗrde

Na poleđini sitnim harfovima pri vrhu ispisano je: Mehmed 3 (bölük) çete 5 nefer 13.

Ukoso ispod toga piše: Yoklanmıştır fi 11 Ş sene 57. Ispod toga je “repati” potpis timarskog defterdara.

Ispod pečata ukoso krupnim harfovima pismom divani s “repatim” potpi- sima stoje dvije bilješke o yoklami.

Bȃ-fermȃn-ı ȃli Sarȃy Bosnaʼda meclisçe yoklanmıştır fi 9 Za sene 268 (ili258?)

Ber mȗceb-i nizȃm-ı müstahsene merkȗm redîf-i asȃkir-i mensȗre süvȃriliği vechiyle medîne-i Travnikʼte yoklanmıştır.

Valijini izvještaji, kaime, pisma i šukke

Valija je imao obavezu da šalje izvještaje na Portu o svim značajnim pi- tanjima kako na vojnom tako i na ekonomskom planu. U deftere na Porti bilježili su se samo sažeci tih izvještaja, dakle nisu bilježeni u cjelini. Također je prvacima, tj. ajanima vilajeta, koji su bili njegovi saradnici u upravljanju Ejaletom, slao izvještaje o ishodu ratnih operacija u kojima je učestvovao kao i izvještaje o eventualnom uspostavljanju mira.¹⁹⁷Tokom izvođenja samih operacija valija je redovno i precizno izvještavao vladu u Carigradu o svim pojedinostima toka vojnih operacija, kao što su podaci kojim putem i preko

kojih skela će se kretati bosanska mobilizirana vojska iz Bosanskog ejaleta.¹⁹⁸Dakle, valija je s jedne strane slao izvještaje na Portu, a s druge strane svojim saradnicima u Ejaletu. Valijino pismo koje je slao saradnicima u Ejaletu sa- stavljano je u vidu izvještaja, informacije i obavještenja i na kraju se navodio zahtjev koji je valija upućivao navedenima koji su oni morali realizirati.

Valija je o svojim vojnim aktivnostima slao izvještaje koji su kancelarijski obrađivani na Porti. Bolje rečeno, sultanu nije prezentiran ukupan izvještaj, nego samo njegov sažetak. Iznad valijinog izvještaja bilježene su sultano- ve kratke naredbe napisane iznad predmeta, tj. iznad dopisa čiji su sažeci registrirani u kancelariji glavnog sekretara (reʼîsü’l-kuttȃb). Ako je sultan bio zadovoljan uspjesima valije kao vojnog komandanta u postavljenom mu zadatku, on je na osnovu sažetka izvještaja i preporuke sadriazama ukazivao milost spomenutom veziru čiji su vojni pohodi završeni uspješno. Na sulta- novu milost i moguće unapređenje navedenog vezira upućuje naredba u kojoj se nadležnom službeniku nalaže da ispiše dopise “koji će sadržavati ukrase na zaglavljima”.¹⁹⁹

U kancelariji državnog službenika (reisul-kuttaba velikog vezira) registri- ran je rezime izvještaja vezira koji je proučavan i u vidu preporuke podnesen sultanu. Pri tome su se kao argumenti za odavanje priznanja nekom paši ili njegovo promicanje navodile tvrdnje kojima se isticalo, naprimjer, da je spo- menuti paša izrazito požrtvovan te je od dolaska u Bosnu trošio, ne štedeći sve što je posjedovao, za potrebe vojske i njezinu opskrbu, da se bori na Božijem putu (u džihadu), da nije koristoljubiv, da pazi na zaštitu sirotinje i nemoćnih, da je, dakle, obziran te da su sirotinja i stanovništvo Bosne zadovoljni njego- vim postupcima, da sav sakupljeni novac troši na zaštitu države, da je znao promicati interese države kod stanovništva te da su bosanski uglednici slali mahzar u kojem su zamolili Portu da iskaže pažnju i milost spomenutom paši.

Moj veziru, neka se pomogne molbama mog vezira Husrev-paše i neka mu se napišu dopisi koji sadrže ukrase.

Caru je na znanje da su još od ranije i kasnije za spomenutog Husrev-pašu pisane preporuke. Na temelju carske volje što god je predočeno za izvršenje (tih) pitanja na temelju sažetka koji je predočen, u skladu sa carskom voljom, skrenut će se pažnja na pročelje (uvode) koji sadrže ukrase i odgovor koji će se napisati.

Iznad pisma s preporukom velikog vezira sultan je ispisivao naredbu kojom je požurivao velikog vezira da ispuni molbu paše koji je stekao zaslugu za unapređenje.²⁰⁰

Valijino pismo koje je prethodilo izdavanju bujuruldije

Valijina pisma predstavljala su značajan dio valijine ukupne korespon- dencije. Osim pisama lične prirode, o kojima se ovdje neće govoriti, te na- vedenih pisama sastavljanih u vidu opširnih izvještaja i informacija, valije su sastavljale i pisma koja su mogla imati iste navode kao i bujuruldije. Takvo je, naprimjer, pismo osmanskog valije postavljenog u Bosanski ejalet kojim obavještava o postavljenju svog kajmakama. Postavljenje kajmakama valija je obavljao bujuruldijom. Očito je da je toj bujuruldiji moglo prethoditi pismo s istim navodima kakve sadrži i bujuruldija o postavljenju na funkciju kajmaka- ma. Radi se o dokumentu u formi pisma koje na vrhu ima Hu, s uobičajenim učtivim obraćanjem, s navedenim informacijama o postavljenju. Pismo nema datuma niti pečata. Ima samo potpis vȃli-i Bosna u lijevom donjem uglu i na poleđini uobičajeni ispis kome je upućeno. Dok se bujuruldija obavezno bilje- žila u sidžile, pisma se nisu bilježila ni onda kada su izvještavala o službenim naimenovanjima, jer su imala poluslužbeni karakter i predstavljala su vrstu obavijesti o pitanju čije se realiziranje tek očekuje i nakon kojeg bi uslijedila bujuruldija čije je registriranje u sidžile bilo zakonom propisana obaveza. O značaju valijinih pisama i o činjenici da je valija mnogo komunicirao pismi- ma, a nije samo slao bujuruldije, govori podatak o značajnoj zbirci dokume- nata na osmanskom jeziku u Dubrovačkom arhivu u kojoj se čuva velik broj pisama osmanskih valija angažiranih u Bosni i još toliko pisama drugih raznih službenika u Bosanskom divanu.²⁰¹

Mîr-i celilüʼl-kader

Izzetlü seʻȃdetlü necȃbetlü birȃderim hazretlerinin izzet-mevfȗrleri savbına mezîd-iʻzȃz birle durrer-i daʻvȃt-ı sȃfiyȃt ve gurrer-i teslîmȃt-ı mevvedet-

Neka se uspostavi red, budući da si Ti kod nas zaslužan i da si vezir treba požuriti da se ispuni molba spomenutog paše.

Milostivi, plemeniti, omiljeni moj gospodine koji upravljaš blagodatima!

Postavljenje spomenute osobe na položaj miri-mirana nije beskorisno, kada bude potreb- no da on prihvati službu i kada se pojavi (potreba) za nekom važnom uslugom (hizmet). Ukratko se iznose dopisi spomenutog i predočavaju sultanu s nadom da, kada se to predoči Porti i kada to vladaru bude stavljeno na znanje, naredba i ferman pripadaju milostivom, plemenitom, omiljenom, moćnom, posjedniku blagodati mom gospodinu ekselenciji padišahu.

nümȗn ithȃfıyla hȃtırınız istifsȃrından sonra münhȃ-yı muhibbȃnemizdir ki... Završava riječima ve kȃymakȃm-ı mezkȗrı tȃrîh-i mezkȗrden zapt ve ȃʼidȃt ve vȃridȃt ve zuhȗrȃtın ahz ve kabz edüp vukȗʻyȃfte olan umȗr-ı ibȃduLlȃhʼa mutȃbekat ve şerʻi şerîfe müvȃfekat ve kȃnȗn-ı münîfe riʻȃyet ve tanzîm-ı memleket ve hıfz ve harȃset ederek fukarȃ-yı raʻiyyeti ve sükkȃn-ı memle- keti müsterîhatüʼl-hȃl ve cümlenin tatmaʼınn-ı kulȗbuna mecedd ü saʻy ve gayret ve hamiyyet ile hidemȃt-ı meşkȗre ibrȃzına dikkat-ı tȃmm eylemeniz meʼmȗldür bȃki izzet bȃd.

Na poleđini, pri vrhu, ispisano je kome je upućeno: Bi-mennihi Teʻȃla Sarȃybosna sükkȃnından olup tarafımızdan kȃymȃkam nasb olunan izzetlü necȃbetlü Ismȃʻîl beğ hazretlerinin huzȗrlarına deyü.

GHB, A–1795/TO: Primjer valijinog pisma kojim izvještava Ismail-bega Džennetića o službenom imenovanju na mjesto kajmakama Bosne

Valijina kaima

Naziv kaima dolazi od arapske riječi qȃʼim koja može označavati da nešto stoji, tj. dolazi umjesto nečeg. Tako kaima, kao vrsta dokumenta, dolazi umje- sto arize ili umjesto tezkire. Kaima označava službene dopise i naredbe koje su s višeg nivoa slate na niži nivo. Bilježile su se na papiru dugog formata. Ponekad, ovisno o sadržaju i vrsti naredbe, mogle su biti registrirane u sidžile iako njihovo registriranje nije bilo obavezno kao što je bilo obavezno regi- striranje fermana, berata i bujuruldija te se, stoga, u sidžilima rijetko susreću.

Devlet-i aliyye Moskov keferesi musȃlaha (müsȃlaha) eylediği tebşîriyle hȃlȃ Bosna vȃlisi devletlü Muhammed Hüsrev paşȃ efendimiz hazretleri tarafından vȃrid olan kȃʼime-i ȃsifȃneleri ayniyle kayd olunmuştur.

Kaima počinje izrazima učtivosti karakterističnim za pisma: Seʻȃdetlü semȃhatlü mevvedetlü birȃder-i aʻzam efendi sutȗde-şiyem hazretleri, a po- tom se prelazi na pitanje koje se obrazlaže opširno, naprimjer: Bu defa ordu-yı hümȃyȗn nusret-makrȗn...

Nakon iskazivanja poruke ili preporuke ili čak blažeg oblika nared- be, naprimjer, ...işbu mujde-i musȃleha (müsȃlaha) tebşîri zuhȗrunda top ve tüfenk şenliği ederek tarafımızdan izhȃr-ı surȗr ve şȃdumȃniye riʻȃyet kılınmış olmakla cenȃb-ı seʻȃdetleri dahi biʼl-cümle ulemȃ-yı kirȃm ve agavȃt ve vücȗh-i beldeye haberi mezkȗreyi ifȃdeye himmet ve bu meserret-i azîm ve cümleye mahz-ı hayr ve bereket olmakla medîne-i Sarȃyʼda dahi cemîʻi ümmet-i Muhammedʼe iʻlȃn ve işȃʻa zımnında top ve tüfenk şenliği ettirilme- sine mübȃderet..., završava rječima poput ...mübȃderet buyurmaları meʼmulü vesîle-i hulȗs-i mehabbetim olmuştur bi-mennihi Teʻȃla vusȗlunda ber vech-i muharrer himmet buyurmaları meʼmul-ü hȃlisȃnemizdir fi 7 B sene 1222.

Mehall-i hatm-ı sagîr devletlü Muhammed Hüsrev paşȃ vȃli-i Bosna Vasala ileynȃ fi 9 B²⁰²

Valijina šukka

Mübahat Kütükoğlu definira šukku kao vrstu dokumenta koji se upotre- bljavao za prepisku između provincije i centra ili između dvaju mjesta u pro- vinciji.²⁰³Šukka je vrsta tezkire kojom se neko opominje da učini ili ne učini nešto. Postoje razne vrste šukka o kojima ovom prilikom nećemo govoriti. Ovdje ćemo govoriti samo o šukki valije. Šukke se, kao ni pisma valije, nisu bilježile u sidžile te se stoga može reći da su i šukke i pisma bile jedna vrsta poluzvaničnih službenih dokumenata čiji se sadržaj mogao odnositi na pitanja o državnim, ali i o privatnim poslovima i interesima. Svoju šukku valija je

potpisivao s vali-i Eyalet-i Bosna na lijevoj strani ispod teksta. Stavljao je i mali okrugli pečat s imenom i datum registriranim na način na koji se bilježi na bujuruldijama.²⁰⁴Forma šukke je u odnosu na druge dokumente sasvim pojednostavljena. Počinje neposrednim obraćanjem koje ne sadrži duge fraze iskaza učtivosti, a završava bez posebnih zaključnih fraza uobičajenih za bujuruldije i druge službene dokumente. Cijeli tekst šukke predstavlja obrazlaganje određenog pitanja i problema. Na kraju sadrži kratku naredbu o poduzimanju potrebnih mjera.

Šukka koja se ovdje navodi ima sasvim pojednostavljen elkab, iako šukke uobičajeno sadrže elkabe kao što su: devletlü, atȗfetlü, mürüvvetlü meʻȃlî- himem efendim hazretleri i slično tome.²⁰⁵

Počinje s ...Bosna eyȃletinde kȃʼin tahmîshȃneler şimdiye kadar nizȃmı vechîyle idȃre olunmayup...

Završava s ...toz kahve alup satmak üzere mezkȗr toz kahvenin yaʻnî rusȗm-i tahmîshȃnenin tȃlibleri celb ve keyfiyyetin ifȃdesiyle biʼl-muzȃyede karȃr eden bedel ve tȃlibiyle kefîlinin isim ve şöhretinin serîʻan ve ȃcilen bi-mazbata bu tarafa işʻȃr-ı husȗsuna himmet eylemeleri siyȃkında şukka-yı mahsȗsa tahrîr ve tisyȃr olundu.

GHB, A–2244/TO: Valijina šukka datirana 15. redžepa (12)67/16. maja 1851. god.

The function of the Ottoman governor (vali) in the Bosnian eyalet and the documents he issued

The author analyses documents concerning valis and their deputies at the level of eyalet and kadilik and the procedures for their appointment. She stresses the fact that the term “Bosnian vali” as used in scholarly literature is inadequate for describing the nature of the vali’s function or the system in which he operated. The author insists on the following description: “the Ottoman vali working in the Bosnian eyalet”. The author describes duties and functions of the Ottoman vali in Bosnia, especially his role in the distribution of timars.

In the second part of the article, the author describes the documents issued by the Ottoman vali. Some documents are described from the point of view of diplomatics, with a special emphasis placed on the tahvil of the timar letter. In this regard, the author discusses timar tahvil and, more generally, the allot- ment of timars. She emphasizes differences between the vali’s berat for timar, the tahvil letter for timar and the tahvil letter or berat tezkire, noting that very few berats issued by the vali regarding the allotment of timars are recorded in the Sarajevo court sijjils that were kept by the Ottoman mulla. The reason for this is the fact that circulation and rotation of timars were very intensive, but the procedure envisaged for issuing sultanic berats was not implemented. It is clear that in the 18th and the first half of the 19th century, there was no time for the regular implementation of procedures for obtaining berats due to constant warfare, which no longer had an offensive, but more of a defensive character. This development paved the way for an unchecked administration of timars and abuse in allotting timar revenues. The result was a weakening of the foundations of military strength and administration of the frontier prov- ince and serhat that Bosnia was and, hence, of the Empire itself.