Od kraja XVII vijeka državno-pravne, religijske i vojne institucije Os manske Carevine zapale su u duboku krizu i postale važan faktor stagnacije i opšteg propadanja klasičnog osmanskog poretka. Zbog toga pojedini sultani i njihovi savjetnici počinju preduzimati mjere reorganizacije i reforme. S obzi rom na opšti koncept ovih mjera moguće je govoriti, kako to čini i istoričar Stanford J. Shaw, o tradicionalnim i modernim osmanskim reformama.1)
Tradicionalne reforme su predstavljale mjere za očuvanje i obnav ljanje starih osmanskih ustanova i okončane su sa Selimom III (1808) Mo deme reforme su obuhvatale uvođenje novih ustanova, uključujući i one ev ropskog porijekla.
Započele su sa sultanom Mahmudom II (1808-1839) a doživjele vrhu nac u doba tanzimata (1839-1876).
U Osmanskoj Carevini, koja je predstavljala jedan istorijski oblik rea lizacije islamskog klasičnog državno-pravnog modela (din ve devlet), nikak va izmjena u postojećim normama ili institucijama nije mogla biti izvršena bez šerijatske legitimacije. Zbog toga, i zbog okolnosti d a je u to doba naj veći dio osmanskog obrazovanog sloja pripadao redu uleme (ilmiye), uspjeh ili neuspjeh reformi uveliko je zavisio od stava islamskih učenjaka koji su bili organizovani u čvrst, hijerarhizovan sistem.2) Ulema je, na taj način, postala značajan činilac uspjeha modernizacije Osmanske Carevine, procesa koji je poznati osmanista Uriel Heyd nazvao istinskim „istočnim pitanjem".3)
U suvremenoj literaturi o reformama u Osmanskoj Carevim u XIX vi jeku skrenuta je pažnja na ulogu uleme u tim zbivanjima. Opšti zaključci do kojih su došli Uriel Heyd, Avigdor Levy, Niyazi Berkes i drugi, tiču se uglavnom odnosa visoke istanbulske uleme prema reformama. Pri tome se spominju i izvjesna pitanja vezana za držanje uleme u pokrajinama ali ovaj problem tek treba da bude predmet posebnih istraživanja. U ovom radu ćemo iznijeti neke podatke koji govore o odnosu uleme Bosanskog ejaleta prema reformama vojske, državne uprave, prava i sudstva u Osmanskoj Carevini tokom XIX vijeka.
Na početku treba podsjetiti da ulema u Osmanskoj Carevini u XIX vi jeku ne predstavlja monolitnu cjelinu.4) Unutrašnja socijalna i „ideološka" diferencijacija izražava se u vidu cijepanja uleme na dvije velike skupine: većinu koja pripada srednjim ili siromašnim slojevima i manjinu koja pripa da višim slojevima i postepeno se stapa sa visokom vojničkom i službe ničkom klasom. Pored ove okolnosti, koja značajno utiče na tip reagovanja uleme na proces modernizacije, treba imati na umu i razliku između uleme u Istanbulu (gdje izvan pokrajinskih centara i tzv. ulemanskih porodica najveći dio uleme čine srednji i siromašni slojevi).
Odnos uleme Osmanske Carevine prema reformama u XIX vijeku, pa samim time i uleme Bosanskog ejaleta, zavisio je od tipa reforme koja je proglašena, trenutnog odnosa unutrašnjih snaga u Carstvu i vanjskopolitičkih prilika.
Tradicionalne reforme u Osmanskoj Carevini započele su uvođenjem inovacija i vojno uređenje (uvođenje stranih vojnih savjetnika u doba Abdulhamida I) 1774-1789 (od kojih se nije zahtijevalo da prime islam, kao do tada) i pokušajem obrazovanja nove formacje regularne vojske nizam-i dž edida (nizam-i cedid). Pošto je ova posljednja reforma ugrožavala pozicije janjičara, koji su od nekadašnje udarne borbene formacije postali specifična vojno-politička organizacija za zaštitu interesa svoga članstva, ona je od početka imala jakog protivnika. Kada se tome doda otpor visoke uleme, gru- pisane oko šejhul-islama Ataullah-efendije, uvođenju evropskog sistema obučavanja i uniformisanja, te nedovoljna „ideološka" i organizaciona prip rema reformi, postaje razumljiv neuspjeh sultana Selima III. Ovaj sultan bio je prisiljen da 1807. odstupi s prijestolja nakon što je najviša ulema putem
šerijatske odluke hucet-i šer’iyye) uvođenje nizam-i džedida odnosno
„novog poretka" proglasila za „nedopuštenu novotariju," (bid’at) i „opona šanje nevjernika".5)
Uvođenjem nizam-i džedida nije važilo za Bosanski ejalet. Prema vo lji samog sultana pitanje vojne organizacije u Bosni je trebalo riješiti na način koji najbolje odgovara pograničnoj pokrajini. Prema istraživanju Ahmeda S. Aličića u Bosni je samo kupljen porez na stoku namijenjen finan- simju nizam-i džedida.
I pored toga, uvođenje „novog poretka" izazvalo je otpor janjičara i njihovih simpatizera iz reda srednje i niže uleme. Kao primjer reagovanja tog sloja bosanske uleme može se uzeti sarajevski hroničar mula Mustafa Firaki ja (rođen koncem XVIII vijeka i, prema Mehmedu Mujezinoviću, rođeni sin mula Mustafe Bašeskije). Mustafa Firakija, kao i drugi koje je narod oslov ljavao sa ,,mula“, posjedovao je „osrednje" medresansko obrazovanje, bez idžazetname, te je mogao biti imam u mahali, muallim u mektebu ili javni pisar.6)
U Firakijinom Zborniku (medžmua), u kome su bilježeni događaji od 1806. do 1813., nalazi se „Prepis pisma što ga je prijatelj prijatelju poslao da ga obavijesti o stupanju na prijestolje novog sultana u Carigradu". Pismo je potpisao Hadžidžaferović Salih Bošnjak, a u njemu, se nizam-i džedid (novi poredak) naziva nizam-i jezid (nizam-i yezid) odnosno „Jezidov/izdajnički poredak", čime se reforme sultana Selima III poistovjećuju s poretkom omraženog umevijskog (omajadskog) vladara Jezida (680-683) odgovornog za smrt hazreti Husejna. U tom pismu pobuna janjičara opisuje se kao šerijatski zasnovan akt protiv novotarija. Pisac pisma, jednako kao i prepisi- vač, simpatizeri su janjičara i protivnici reformi. Takve stavove Firakija je ponovio i u konceptu svoga pisma upućenog nepoznatom adresatu.7)
Ove vrste reformi započele su sa sultanom Mahmudom II a doživjele vrhunac u doba tanzimata. Područje proglašavanja reformi je šireno tako da je, polazeći od vojske, postepeno zahvatilo i druge segmente državnog, prav nog i obrazovnog sistema i društvene etike.
Najvažniji aspekt reformi ovog sultana bile su reforme vojske i prom jene u nošnji javnih službenika.
Modernizaciju vojske sultan Mahmud II je započeo s uvjerenjem da je kompromitovane ustanove potrebno uništiti a umjesto njih uspostaviti nove formacije. Da bi u tome uspio, preduzeo je temeljite pripreme: putem Povelje sloge (Sened-i ittifak) od 7.X 1808. osigurao je podršku lokalnih moćnika (ajana) a putem fetvi šejhul-islama osigurao je vjerski legitimitet reformama. Sultanu odani šejhul-islam Kadi-zade Mehmed Tevfik efendija izdao je dvije fetve: o tome da je vojna obuka vjerska zapovijed i da svaki onaj koji ne izvrši tu obavezu podliježe strogim kaznama. Visoka ulema Osmanske Care vine je na taj način izvršila "ideološko opravdanje" reforme. Šerijatska odlu ka (hucet-i šer’iyye) koja obrazlaže zakonitost reformi sadrži i sljedeći stav:
,,U cilju uzdizanja, širenja i rasprostiranja istinite Božje riječi, želeći jedino i
svesrdno samo to, a kao uslov za pobjede i suprotstavljanje svim neprijate ljskim varkama i podvalama, islamska vojska treba da se: prvo, pridržava svih vjerskih propisa i pokorava naređenjima i drugo, da se obuči i uvježba za džihad i nauči ratne vještine. To se mora savladati, drugog izlaza nema, to je očito.
S obzirom na to, a pošto postoji i jednodušno mišljenje cjelokupne savremene uleme (idžma-i ummet), odlučeno je da se janjičarski odžaci, onakvi kakvi su do sada bih, ukinu a da se iz svake jedinice odaberu oni koji će uz platu biti obučeni kao eškindžije (aktivne formacije)."8)
Dajući šerijatsku legitimnost uvođenju regularne vojske ulema Cari grada je vjerski diskreditovala najljuće protivnike reformi-janjičare i njihove duhovne inspiratore bektašijski derviški red. Janjičari koji su se pobunili pro tiv reformističkog sultana 15. VI 1826. proglašeni su za buntovnike protiv vjere i države a muslimansko stanovništvo je pozvano da nad njima izvrši Božju kaznu.9)
Sultan je, s druge strane, svoje vojne reforme ogrnuo u islamsko sim boličko ruho. Regularne vojne formacije su nazvane „Uvježbana pobjedo nosna Muhamedova (a.s.) vojska" (Muallem-i Asakir-i Mansure-i Muham- mediyye), u svakoj četi je postavljen po jedan imam. Vjerski udžbenik Dur yetka postao je obavezni dio obrazovanja vojnika. Nova vojna obuka je naz vana „šerijatsko obučavanje" (ta’hlim i šer’i) a novi borbeni poredak oprav
dan je 4. ajetom LXI sure (Saff-Bojni red). Ovaj ajet u prevodu glasi: „Allah voli one koji se na Njegovom putu bore u redovima koji su kao bedem čvrsti“. Riječi „kao bedem čvrsti" (ka annahum bunyanun mareusun) protu mačene su tako da opravdavaju savremeno uvježbanu nizamsku formaci ju.10)
Na pitanje koji su stvarni razlozi potakli visoku ulemu da podrži re forme sultana Mahmuda II u literaturi se odgovara navođenjem sljedećih raz loga: strah od moćnog sultana, povezanost sa dvorom, netrpeljivost prema janjičarima i bektašijama, želja za očuvanjem Osmanske Carevine kao is lamske države pa i po cijenu uvođenja novih ustanova, lično uključivanje u projekte reformi putem preuzimanja visokih državnih službi itd.11)
Carski ferman o ukidanju janjičara došao je u Bosnu juna 1826.12) Jav no je pročitan na Musali nakon Kurban-bajrama. Uticajni janjičari, kojih je najviše bilo u Sarajevu, okupili su svoje pristalice, u haremu Careve džamije i izjavili da odbijaju ferman. Iz reda uleme njima su se pridružili Mostarac Ali-efendija, Abadžija Abdulah-efendija i Korkut hadži Ibrahim-efendija. Da bi svojoj akciji osigurali širu podršku sazvali su 3. X 1826. skup predstavni ka svih kadiluka tadašnjeg Bosanskog ejaleta (32 kadiluka). Sa ovog skupa upućen je arz i ilam sultanu s molbom da se janjičarski odžak zadrži u Bosni, jer je ta formacija osnovana prije tri vijeka" uz saglasnost i na osnovu jakih argumenata šejhul-islama i uleme".
Centralna vlast, odlučna da reforme u potpunosti i dosljedno sprovede, poslala je u Bosnu dva izaslanika da pomognu dovođenju stvari u red. To su bih alim Prilipeli Ahmed-efendija (koji će kasnije biti postavljen za sarajev skog kadiju i ostati na toj funkciji do 13. VIII 1828) i državni službenik Arif- beg. Zbog nesigurne situacije u centru ejaleta izaslanici su ostali u Novom Pazaru nastojeći da pismima privole uglednike i stanovništvo Sarajeva da prihvati reforme.
Za razumijevanje državne politike kršenja otpora reformama značajno je navesti jedan dio carskog fermana u kome su Prilipeli Ahmed-efendiji date instrukcije za djelovanje. U tom dijelu se kaže:
„..., Budući da nisu valjani džuma i bajram-namazi, te provođenje šerijatskih propisa u ejaletu koji se protivi šerijatu i mojoj carskoj zapovijedi, treba smijeniti sa položaja sve kadije, naibe i hatibe Bosanskog ejaleta i iza toga nad njima kao nad izdajnicima i buntovnicima primijeniti mjere koje šerijat traži i o provedenom odmah obavijestiti moj carski prijesto".13)
Janjčari su, sa svoje strane, nastojali vjerski diskreditovati reforme. Nazvali su ih besmislicama koje ukazuju na približavanje Sudnjeg dana i ne dozvoljenim novotarijama ističući svoju riješenost da se pridržavaju odreda ba časnog šerijata i kanuna.14)
Ovakvim pozivanjem na šerijat radi podrške suprotstavljenim projekti ma društvenog razvoja ulema Bosanskog ejaleta je bila dovedena u situaciju da se mora opredijeliti: za reforme (ili u ideologizovanom obliku za pokora vanje šerijatu i halifi) uz cijenu ostavljanja na milost i nemilost lokalnim ja njičarima ili protiv reformi (odnosno u ideologizovanom obliku na sve pos ljedice nepokoravanja legitimnoj islamskoj vlasti) uz trenutačnu i opozivu podršku mjesnih pobunjenika.
Da bi ubrzala provođenje carskog fermana o ukidanju janjičara, Porta je 22, XII 1826. postavila za bosanskog namjesnika Abdurahim-pašu, dota dašnjeg beogradskog muhafiza. Po preuzimanju dužnosti, ovaj energični voj nik je bujruldijom zatražio od stanovnika Sarajeva da se pokore sultanu. Sa rajlije su se počele dijeliti na lojaliste i simpatizere janjičara.
Sarajevski nekibul-ešraf Šerif-zade Mustafa Nurudin-efendija odbio je da njegov autoritet bude iskorišten za podršku janjičarske pobune pa je ka menovan od strane pobunjenika 6 .1 1827. Taj događaj izazvao je zgražanje i kod onih koji nisu odobravali sultanove reforme, te vjerovatno uticao i na distanciranje uleme i uglednika od pobunjenika.
Dana 9.II 1827., kako bilježi Muvekit, sastali su se stanovnici Saraje va nakon džuma-namaza na Vratniku. Sarajevskom muli, kadijama i ostaloj ulemi upućeno je pitanje: „Šta treba činiti u ovom slučaju prema propisima šerijata". Ulema je odgovorila: „Treba se pokoravati naredbi koja je došla od strane vlasti i koja je u skladu sa šerijatom". Okupljena masa je odgovorila riječima „Čuli smo i pokoravamo se". Na taj način, sarajevska ulema je pre sudno uticala da se konačno prihvati carski ferman, onemogući razbukta vanje janjičarskog otpora i da se ta formacija, bez većih borbi, dokine u Bos ni.15)
Izvjesno razumijevanje za janjičare, koje je sigurno postojalo kod srednje i niže uleme, sadržano je i u pjesmi mula Mustafe Firakije koja počinje riječima „Piše mahzar bosanska fukara".16) U pjesmi se ističu zasluge janjičara u Bosni i moli sultan da se njihov odžak očuva.
„Sultan care, sunce ogrijano,
Što imadejaničaraamo Svi su onijunaci na namu
Pokloni nam djecu janjičare.
Poklon’ nama djecu janjičare Kad nam dođe paša Dželalija
Š njim dodje NovaljaninAlija
Ah, ioni Ingliz efendija Pogazi nas, svijetlo koljeno.
U okviru reformi vojske sultan Mahmud II je uveo i novine u odije vanju državnih, vojnih, civilnih i vjerskih službenika, odnosno pripadnika tri grane državne administracije (od 1835) označenih kao seyfiye, kalemiye i il- miye. Budući da su, prema normama tradicionalnog razumijevanja islama, vanjska obilježja imala vjerski karakter stav uleme prema izmjenama u for mama odijevanja imao je veliki značaj bilo u pravcu prihvatanja i vjersko- pravnog odobravanja novina, bilo njihovog odbacivanja.
Maja 1828. u osmansku armiju je uveden sjevernoafrički fes umjesto tradicionalne šubare.17) Javni predavači u Istanbulu su u svojim vazovima počeli dokazivati njegovu vjersku opravdanost a neki su ga odmah počeli i nositi. Sultan Mahmud II je zatim uputio zahtjev da i ulema, pored vojnih i administrativnih službenika, počne nositi fes ali se tome suprotstavio šejhul- islam Mehmed Tahir-efendija. Zbog nastupajućeg rata sa Rusijom, sultanu nije bilo u interesu da ulazi u sukob sa ulemom, te je ulema zadržala saruke, odnosno bijele turbane (’imame). Treba spomenuti da su saruci proglašeni za obavezni dio nošnje uleme nakon ukidanja janjičarskog odžaka. Do tada je ulema nosila kauke. Uvođenje novih vanjskih obilježja izazvalo je protivl jenje, posebno uleme u pokrajinama. Ahmed Lutfi u svojoj Istoriji, među događajima iz 1244. (1828/29) spominje muderisa Bošnjak Mustafa-efendiju koji je bio protjeran iz Istanbula zato što je u mjesecu ramazanu prilikom vaza u časnoj džamiji na Ejubu izrazio podozrenje prema novoj odjeći i pro glasio nevjernikom onoga ko je nosi (tekfir). Ovaj alim se priključio pobuni Keleš Mehmeda protiv sultana u pokrajini Ajdin.18) U Bosni je sarajevski muftija Muhamed (Mehmed) Šakir-efendija Muidović odbio naredbu o uvođenju saruka i za sobom poveo još nekoliko alima. Šejhul-islam Jesen- dži-zade Abdulvehab-efendija gaje zbog toga svojom kaimom 24. V 1830.
počele su u Bosni da se provode tokom 1840/41. godine.23) U pokrajinska i okružna savjetodavna tijela uključeni su predstavnici uleme, čime su faktički podržali reforme i za njihovo provođenje založili svoj autoritet. U Savjet prvaka zemlje (Meclis-i vucuh-i vilayet) 1840/41. ušli su sarajevski muftija Mehmed Šakir-efendija Muidović, Gačkali Mustafa-efendija, Fočić Abdu- lah-efendija i Poprović Sulejman-beg efendija.24)
U upravne savjete ejaleta, sandžaka i kaza formirane nakon 1845. ušle su odgovarajuče muftije, i kadije i drugi alimi. U Sarajevu su u Upravni sav jet (Meclis-i šura) iz reda uleme ušli: kadija Abdurahman Esad-efendija, muftija Mehmed Šakir-efendija, Uzunić Salih Redžai-efendija, Glođo Ahmed Munib-efendija, Mehmed Hasib-efendija i Telalagić Muhamed Hil- mi-efendija.25)
Najviše poteškoća u Bosni i u ovo doba bilo je vezano za uvođenje re dovne vojske. Kako je poznato, uvođenje redovne vojne obaveze značilo je likvidiranje spahijske vojske a samim tim i klasičnog osmanskog timarsko- spahijskog sistema. Prihvatanje redovne vojne obaveze za spahije u Bosni značilo je gubitak vojničkog statusa i za njega vezanih privilegija i to je bilo razlogom oružanog otpora reformama pod vodstvom Husein-kapetana Gra- daščevića. Nakon kraha tog otpora u Bosni se od aktivnih spahija formira re zervna konjica (redifa) ili „Osmanska nacionalna garda".
Energična vojna akcija seraskera Omer-paše Latasa u Bosni 1850- 1852, bila je u funkciji provođenja reformi ali je, i pored iskazane odlučnosti, polučila ograničene rezultate. Klasični timarsko-spahijski sistem je ukinut (država je preuzela sve timare, izmijenjen je način ubiranja harača) i skršen je otpor bosanskih Muslimana prema reformama, ali redovna vojna obaveza nije uvedena.26) Tim se pokazalo da vojna akcija može skršiti revolt, ali da ne može biti garant politički poželjnog ponašanja stanovništva.
Do uvođenja redovne vojne obaveze među bosanskim Muslimanima doći će tek nakon misije poznatog osmanskog pravnika, istoričara i držav nika Ahmed Dževdet-paše (1822-1895). On je pripadao redu uleme i u svo joj cjelokupnoj državničkoj aktivnosti oslanjao se na davanje vjersko-pravne legitimnosti reformama u Osmanskoj Carevini, bilo da se radilo o uvođenju redovne vojne obaveze u Bosni, kodifikovanju šerijatskog prava u vidu Medžele ili uvođenju trgovačkih (ticariye) ili svjetovnih (nizamiye) sudo
va.27) Ahmed Dževdet-paša je boravio u ejaletu Bosna od 16. VII 1863. do
24. XI 1864. O toj misiji ostale su zabilješke u njegovim pismima iz Bosne, memoarima (Tezakir) i u knjizi sekretara misije Albanca Paska Vasa- efendije „Bosna i Hercegovina za vrijeme misije Dževdet-efendije“.28)
Dževdet-paša je došao u Bosnu u ulemanskom odijelu (saruk i zeleno džube)i sa titulom rumelijskog kadi askera. Imajući u vidu uticaj uleme na ponašanje bosanskih Muslimana, zaključio je da se reforme najbolje mogu provesti ukoliko se dokaže njihova vjerska utemeljenost i osigura podrška uleme.29) Zbog toga je aktivnost za uvođenje redovne vojne obaveze započeo uz ramazan. Vaizi u Begovoj džamiji su tumačili spomenuti 4. ajet LXI sure (Saff-Bojni red) u smislu potrebe uvođenja regularne, moderno opremljene i uvježbane vojske. Nakon Ramazanskog bajrama u Sarajevu je sazvan skup bosanskih uglednika (erkan-i ayalet), među kojima su bih i četvorica muftija (sarajevski, mostarski, travnički i gradačački). Nakon višednevnog vijećanja uglednici su, pod rukovođenjem Dževdet-paše, donijeli zaključak da se re- grutuju regularne trupe, da redovna vojna obaveza traje tri godine a rezerva devet godina i da Bosanci služe vojsku unutar granica Bosanskog ejaleta. Dževdet-pašine napore su posebno podržali hatib Begove džamije Kaukčija Abdulah-efendija, koga Dževdet-paša spominje po krasnoj bajramskoj hutbi, travnički muftija Korkut Muhamed Derviš-efendija (1792-1877) i sarajevski muftija Mustafa Hilmi-efendija Omerović (1816-1895). Ovaj posljednji je nakon vijećanja uglednika ejaleta izjavio: ,,Ko bi se kasnije protivio ovim zaključcima s kojim smo sada svi saglasni, neka je svima poznato, izdaću fetvu da ga smaknu“.30) Praksa vjerskog legitimisanja reformi vojske, te ar gumenti korišteni u vrijeme Mahmuda II (đžihad kao farz-i kifaje) skupna obaveza muslimana, ajet 4. sure LXI itd) korišteni su i u Bosni u vrijeme Dževdet-pašine misije.
Dževdet-paša je postigao uspjehe i prilikom sprovođenja reformi u drugim granama državne uprave, prava, sudstva i obrazovanja. U literaturi je zabilježen jedan slučaj otpora njegovoj misiji. Pasko Vasa-efendija navodi da se izvjesni Arif-efendija iz Mostara usprotivio Dževdet-paši kada je ovaj dozvolio da se u kajmekamluku (okrugu) Hercegovina neiskorišteno državno zemljište ustupi uz protivnaknadu hrišćanskim zemljoradnicima.31) U to vri
smijenio sa dužnosti i naredio da se briše sa spiska kadija.19) U pismu bo sanskom namjesniku Namik Ali-paši, šejhul-islam je muftiji zaprijetio pro gonstvom ukoliko bi se nakon smjenjivanja miješao u bilo kakve afere.
Sarajevska ulema nije predložila drugog alima za muftiju umjesto ci jenjenog Muidovića, pa je šejhul-islam na to mjesto nominalno postavio izv jesnog Mustafa-efendiju iz Istanbula, koji zbog starosti i neredovnih prilika u ejaletu nije u Bosnu uopšte došao. Budući da je Mehmed Šakir-efendija pris tao da zamota saruk i budući da nije učestvovao u pokretu Husein-kapetana Gradaščevića, ponovo je postavljen za sarajevskog muftiju 1832.2°)
O tome da je uvođenje nove nošnje nailazilo na otpor muslimanskog stanovništva u Bosni govori i Muvekitov podatak da je namjesnik Namik Ali-paša (1828-1831) veoma hladno dočekan kada je došao sa fesom na gla
vi. I u toku antireformističkog pokreta Husein-kapetana Gradaščevića, za
povjednik osmanske vojske je tražio od ustanika da obuku uniformu regu larne vojske (albise-i nizam)21)
Reforme, poznate pod imenom tanzimat-i hayriyye (spasonosne ured be), proglašene su hatišerifom od Gulhane 5.X 1839, a potvrđene hatihumaj- unom (Islahat fermani) od 18. II 1856. Tanzimatske reforme su se odnosile na upravu, pravo, sudstvo i obrazovanje i njima je pojačano razlikovanje svjetovnog i religijskog u osmansko-islamskom kontekstu. Pored postojećih, pretežno religijskih, formiraju se nove, pretežno svjetovne institucije 22)Bitna karakteristika tanzimata je fiksiranje dualiteta normi i institucija. U državnoj upravi obrazuju se nova tijela odvojena od tradicionalnih ustanova. U oblasti prava, proglašena je nova cjelina propisa sekularnog karaktera koji u suštini predstavljaju recipirano evropsko pravo, a samo šerijatsko pravo postalo je predmet reforme i kodifikacije. U oblasti sudstva, pored postojećih šerijatskih sudova formira se svjetovna (nizamiye) jurisdikcija nadležna za sve podanike Carevine. U oblasti obrazovanja, pored postojećih konfesional nih škola kreirane su nove obrazovne institucije, koje su trebalo da unapri jede obrazovanje i kulturu svih osmanskih podanika bez obzira na vjeru.
Hatišerif od Gulhane stigao je u Bosnu početkom mjeseca ramazana 1839. Odredbe tog akta o promjenama u pokrajinskoj i lokalnoj upravi
jeme u Mostaru je bio poznati muderis Kajtaz Arif-efendija (u 23. X I I 1897), školski drug Omerović Mustafa Hilmi-efendija sa carigradskih studija, ali nemamo bližih podataka koji govore da je riječ o istoj osobi. U svakom slučaju, odluka Dževdet-paše o korištenju spomenutog državnog zemljišta u Hercegovini je provedena u djelo i suzbijen je svaki otpor među musliman skim zemljoposjednicima i, eventualno, ulemom koji su smatrali da je prote- žiranje muslimana u pogledu korištenja državnog zemljišta prirodno stanje stvari. O velikom uticaju uleme i drugih muslimanskih uglednika na prihva- tanje novih školskih ustanova u Bosni u drugoj polovini XIX vijeka govori i Bračković Husein-efendija u spisu „Mala istorija događaja u Hercegovi- ni“.32) On kaže: „Priča se da su se muslimani, kada je u Mostaru (1858/59- op.F.K) otvorena mekteb-i rušdija, sustezali i kolebali da šalju djecu u ovu školu, a ako bi bili podsticani od strane vlasti, još više bi se opirali tome. Međutim, kada bi neki koji su bili svjesniji i na položajima svoju djecu slali u spomenutu školu, to bi u izvjesnoj mjeri podstaklo i druge".
Modem reforms of the government, legal, religious and military insti- tutions of the Ottoman Empire began with the rule of sultan Mahmud II (1808-1839), and reached their peak in the period of Tanzimat (1839-1876). In the Ottoman Empire, which was founded on the basis of the concept of or- ganic unity of political and religious authorities (din wa dawla), no changes in the existing norms or institutions were possible without the sharia approv- al. Both the success and the failure of the reforms greatly depended on the opinion of the ulema.
Most members of the Bosnian ulema gradully changed their attitude toward the reforms. In the first half of the XIXth century their attitude to- wards the reforms was negative, but they were accepted by the ulema after the mission of Ahmed Dževdet-pasha in Bosnia (1863-1864).
