UZ 450-GODIŠNJICU GAZI HUSREV-BEGGVE BIBLIOTEKE

Davno je tome bilo, ima već punih četiri stotine i pedeset godi­ na, kada je islamski mudrac i vakif, Gazi Husrev-beg, osnivajući svoju medresu, nauniio da ta škola, — koja je nosila prelijepo ime Sel- džukija, im e vakifove majke — ima svoju biblioteku.« . . . što preteče od troškova za gradnju, neka se za to kupi dobrih knjiga, koje će se upotrebljavati u spomenutoj medresi, da se njima koristi ko bude či­ tao i da iz njih prepisuju oni koji se bave naukom.«

Davno doba, drukčiji adeti! Knjiga se vrednovala zlatom, čitala se i pamtila, prepisivala i ukrašavala. Prema n jo j su se ljudi odnosi­ li kao prema nečemu svetom, umotavali je u č ohu, dizati je na ra- fove i otvarali s poštovanjem. Razumljivo, sadržaj knjige, bez obzira što nije uvijek b io Mushaf, odnosio se na velike istine i tajne svijeta, na Boga i Njegove glasnike, na evlije, na neviđeni svijet, na slovo i riječ, itd.

1537. godine, dakle, osnovana je Gazi Husrev-begova biblioteka p ri istoimenoj medresi, sa nešto malo dragocjenih knjiga koje su izu- čavali muderrisi i taleba. Izučavali su i prepisivali. »Godine i k n jig e . . . Godine i knjige! « reče jedan sarajevski pjesnik. Od šesnaestog do dvadesetog vijeka vrijem e kao da je stalo, ili m i o tim vijekovima znamo veoma malo.

Biblioteka je premještena, 1863. godine, po nalogu Topal Osman-

-paše, \vahije Bosne, u prostoriju na zapadnoj strani Gazi Husrev-bego ve džamije, ispod minareta.

Knjige su se prepisivale i »u čile«.

Poneke su dolazile sa Istoka, iz Stambola, Šama, Meke i Medine, u trgovačkim bisagama, kao hadžijska hedija, a poneke su donosili naši ljudi kojii su se tamo školovali.

Naročito se prepisivao K u r’an, Mus(h)af, Kitab.

Muhamed ibn Altun-taš ibn Abdullah el-Mukri el-Bagdadi prepi­ sao je Mushaf gledajući u prim jerak kojeg je prepisao Zejd ibn Sabit po nalogu pravednog (i popustljivog) halife Osmana, onaj isti Zejd koji je sjedio uz poslanika Muhammeda — alejhi-s-selam — uz njegovo koljeno, i zapisivao ajet po ajet prema Poslanikovom diktiranju.

Gledajući, onda, u El-Bagdadijev Mushaf, Fadil-paša Šerifović, pjesnik Divana, nakibul-ešraf, potomak hazreti Fatime u Bosni (um ro 1882), dao je prepisati ovaj Mushaf.

Ibrahim Šehović, hafiz i kaligraf, prepisao je K u r’an šezdeset i šest puta.

Pa onda: Amina, kćer Mustafe Čelebije, iz osamnaestog vijeka, a, izgleda, i naša ako ne prva (i najbolja), onda sigurno najpoznatija pjesnikinja, Umihana Čuvidina — koja leži pod nišanom na H ridu — svoju samoću, i tugu, liječile su prepisujući svete nizove riječi, zdesna ulijevo, ukrašavajući sature, pauze i stanke, različitim cvjetićim a. Da gistani je, 1849. godine, prepisao Mushaf t ako da mu ni jedna oznaka: za džuz, za kraj ajeta \ili za naslov, nije ista.

Mehmed-paša Sokolović, jedan od najvećih vezira Turskog Car­ stva, kao što je poznato — naše gore list, poslao je u svoje selo So­ koloviće, kod Rudog, džuzove Mushafa. Danas su u vlasništvu Gazi Husrev-begove biblioteke. Dva su džuza došla iz banjalučke Ferhadije džamije, nekada vlasništvo Ferhat-paše Sokolovića.

Duh K u r'ana osnovao je i naselio ovu biblioteku. K u r’an, narav­ no, nije jedina izučavana i prepisivana knjiga. Dolazile su knjige pi­ saca sa Istoka, kasnije i sa Zapada, a mnoge su pisali naši obrazovani ljudi u prvi mah na arapskom, perzijskom i turskom jeziku, a onda, kad se Tursko Carstvo, poput okeana, povlačilo, na Čauševićevoj matu- fovači, latinici i ćirilici. Nekako nam se čini da su dubokoumnije one stare knjige, šerhovi (komentari) i risale (rasprave) Hasana Zijaija, A li dede Bošnjaka, Muhameda ibn Muse Alameka, Hasana K afije Pruš čaka, njegovog komšije Mustafe Pruščaka, M uniri Belgradija, Mustafe E jubovića - šejha Juje iz Mostara, Ibrahima Opijača, Husejna Bračko vića, itd. itd.

Većina ovih mudraca, radoznalih i slobodoumnih, odgojenih ka­ mila, kreposnih, oplođena je sufizmom. Ta unutarnja sloboda duha, utemeljena na pouzdanju u Božiju istinu, ljubav i milost, disciplinova na i zato smirena, ostvarivala se, kad su topovi šutjeli, u nebrojenim redovima o islamskom pravu, o državnom uređenju, o usavršavanju duše, o vahdeti — vudžudu, o logičkom zaključivanju, o naslagama zna­ čenja kur’anskih ajeta i sura, o Muhammed-pejgamberovom životu i mišljenju, o artim etici i algebri, o konjukciji zvijezda, izlasku i za­ lasku Sunca i mlađaka, o historiji, it d ... itd ...

Im a tu i pjesnika k oji su pravili bezbroj monorima i ebdžeda, najčešće hodajući u trtim stazama poetike, zauvijek zaljubljeni u Sa- dija, ’Attara, Rum ija i Hajjama.

Mnoge knjige su napisane izvan Bosne, u dalekim predjelima is­ lamskog Istoka, ali njihovi autori nisu zaboravili svoje šume i plani­ ne, šehere i kasabe, rijeke i groblja, pa su uz svoje ime neizostavno stavljali: El-Busnevi.

A mnoge su pisane u Bosni.

Jednu posebno izdvajamo: »L je to p is « Mula Mustafe Bašeskije, pi­ san na turskom. N jegov pisar, siromah, bilježio je, krajem sedam­ naestog i nešto malo s početka osamnaestog vijeka, najvažnije do­ gađaje u šeher-Sarajevu, sjedeći negdje u blizini Begove džamije. Mula Mustafin ljetopis je jedno od najljepših djela te vrste u jugo­ slavenskoj književnosti.

A onda će, mnogo godina kasnije, u Biblioteku stići još dva lje ­ topisa: Muvekitova (Saliha Hadžihusejinovića, prvog bibliotekara ove

biblioteke), »Povijest Bosne« i »Zbornik« Muhammeda Enverije Ka dića.

1726. godine bi osnovana prva štamparija u Osmanskom Carst­ vu. Od tada će se' knjiga sve manje prepisivati. Dolazila je nova epoha u n jen oj historiji. Rječnik Vankolija štampan je dvije godine kasni­ je, 1728., i on je najstarija štampana knjiga naše biblioteke.

Povlačenje Turske i dolazak Austro-Ugarske značio je prekretni­ cu u kulturi i daljnoj sudbini knjige, i Gazi Husrev-begove biblioteke.

Kultura Bosne i Hercegovine, smještena na raskršću dva svijeta, Istoka i Zapada, sa više razlika nego sličnosti, probuđena je iz svog poslovično istočnjačkog mira. Prekinut je jedan ustaljeni, vjekovni red i kontinuitet, ali ta kultura je dobila svježu,' novu krv. Sada se i bosanskohercegovački Muslimani, istina sa traumom, bojažljivo i spo­ ro okreću Zapadu, njegovim novovjekim tekovinama naučnog is p itiv a nja i analize, filozofske sumnje, relativizma. Okreću se i kafani i pozorištu. K olik o je tu bilo pameti a koliko gluposti, o tome ne može­ mo ovdje govoriti. Pristižu nove knjige, iz privatnih biblioteka učenih ljudi Sarajeva, Mostara, Travnika, F o č e ... Pristižu i novi listovi, štampani na turskom jeziku i na našem jeziku latinicom, matufova čom i ćirilicom .

Dolazi do novih form i u izrazu, do prvog romana i crtica, kritič­ kih tonova a la Hasan Kafi, napada na ustaljeni sistem i m etod miš­ ljenja, na Intelektualnu začahurenost, itd. Dolaze vremena koja su nam ne samo bliža, nego o kojim a imamo više izvješća i građe.

Gazi Husrev-begova biblioteka i dalje vrši svoju ulogu: odavno već javna biblioteka, u n jo j se čitaju knjige, ali i štampa; ona već ima svoje bibliotekare, prikuplja knjižni fond sa strana i tako ga spašava.

1935. godine Gazi Husrev-begova biblioteka je premještena u prostorije sarajevskog muftijstva, u lijevo krilo današnje zgrade, gdje se i danas čuva skoro sav njezin fond. Ta, današnja, zgrada je , na žalost, zaklonila ljepotu Careve džamije, ali zato je spasila, premda uslovi za to nisu prim jerni, neprocjenjivo svoje blago, sve veći b roj knjiga i listova.

Jedna zgoda se neizostavno veže za sudbinu Biblioteke. Desila se za vrijem e rata, 1941., prilikom bombardiranja Sarajeva. Umalo nije izgorjela sva Biblioteka! Spasio je profesor Franjevačke bogoslovije, dr M irolju b Pervan, čovjek čije će se ime pam titi sve dok Gazi H us­ rev-begova biblioteka bude postojala.

Danas Gazi Husrev-begova biblioteka b ro ji preko 60 hiljada ru­ kopisnih i štampanih knjiga, listova \i časopisa, dokumenata, fotog­ rafija, letaka i sl. U nju pristižu nove knjige, listovi i časopisi doslov­ no iz svih krajeva svijeta. Stiče se dojam da je poznatija u inostran stvu nego u n ašim naučnim krugovima. Saradnja Biblioteke sa nauč­ nicima, katedrama i institutima u svijetu je, na žalost, jednostrana.

Biblioteka je otvorena za učenike i studente, naučnike, novinare i turiste. Posjećuju je delegacije, naše i strane, političke i naučne. Im a svoje kompletirano osoblje koje izučava još uvijek u dobrom dijelu

nepoznatu građu njenog fonda. Tek oko 2.000. godine m o gli bismo saznati šta sve krije Gazi Husrev-begova biblioteka. Dobar dio ob­ javljen je u » Katalogu arapskih, turskih i perzijskih rukopisa«, I, (Sarajevo, 1963. i I I 1979). U svakom časopisu, k oji izlazi od 1972. go­ dine, prezentiraju se nova otkrića vezana za fond i istoriju Biblioteke i sličnu tematiku.

Prostorije Gazi Husrev-begove biblioteke danas su pretijesne za novi p riliv knjiga, listova i časopisa, vlaga nagriza papir i boju, a nepogode, kao prošlogodišnji prolom oblaka na Bistriku, mogu oz­ biljno ugroziti njen književni fond. Islamska zajednica vodi pregovore sa društvenom zajednicom o novoj lokaciji Biblioteke. Hoće li to biti nova lokacija na Slatkom, ćošetu, gdje bi nova zgrada omogućila sav remeni rad, ili će to biti neka druga lokacija ili objekat, još se ne zna. Biblioteka je bila i ostaće m jerilo naše savjesti!

Svoj rad Biblioteka zasniva, osim izučavanja fonda i katalogizi ranja knjiga, listova i časopisa, i povremenim izlaskom na izložbe, skupove bibliotekara (učestvovala na izložbi »U m jetnost na tlu Ju­ goslavije« . . . ) te održavanjem simpozija (Sim pozij o vakufu 1982.). Im a vlastiti kratkometražni film koji se prikazuje specijalnim i grup­ nim posjetama.

Bilo bi dobro da Biblioteka oživi davnašnji prijedlog rahmetli Mehmeda Handžića o vođenju ljetopisa u koga bi bile bilježene sve posjete delegacija i svi događaji vezani za njen rad.

Možda će se javiti i neke nove ideje.

Ove godine Gazi Husrev begova biblioteka obilježava 450. godiš­ njicu svoga utemeljenja. Tim povodom Biblioteka vrši priprem e za štampanje poznatog kulturno-historijskog djela, Muvekitove hronike, kao i specijalnog izdanja rukopisa Mushafa Fadil-paše Šerifovića. Pa ipak velika godišnjica p roći će, izgleda, nedovoljno zapaženo u našoj javnosti. Na televiziji je o tome bilo rije č i samo jedanput, i to krat­ ko, a na radiju dva puta.

Gazi Husrev-begova biblioteka zaslužila je mnogo više.

Uredništvo