D r B e h i j a Z l a t a r

PODIZANJE I ODRŽAVANJE OBJEKATA ISLAM SKE A R H ITE K TU R E U SARAJEVU U X V I VIJEKU

Turci su svojim dolaskom na Balkan izvršili znatne prom jene u svim vidovim a života, a naročito su ti u ticaji došli do izražaja u gradovima, u kojim a se dešavaju duboke prom jene. Na mjestu sta­ rih trgova ili kao sasvim nova naselja razvili su se mnogi gradovi orijentalno-muslimanskog tipa. Osobenosti tih gradova b ilo je brojn o stanovništvo, pretežno muslimansko, monumentalne islamske građevi­ ne te velika čaršija u ko joj su cvali raznovrsni zanati.

Interesi osmanske države nalagali su da se ratovim a opustošena područja ožive, da se izgrade novi gradovi onakvi kakvi su odgova­ rali islamskoj državi. Jedan od gradova, k o ji je osnovan na dosta opustošenom području usljed čestih ratova je i Sarajevo. Tem elje bu­ dućeg šehera, administrativnog, vojnog, trgovačkog i kulturnog centra Bosanskog sandžaka, kasnije pašaluka, p o ložio je Isa-beg Ishaković, podigavši svoje zadužbine na zem ljištu stanovnika srednjevjekovnog sela Brodca (područje današnje Bendbaše). Grad se brzo počeo raz­ vija ti, ali i pored te činjenice, n ije se ni p o čemu posebno isticao u poređenju sa našim drugim gradskim naseljima. Međutim, tokom X V I vijeka Sarajevo je postalo jedan od najvećih gradova na Balka­ nu. B roj mahala u gradu, k o ji je n ajbolji pokazatelj urbane razvi­ jen osti jednog islamsko-orijentalnog grada, pokazuje da je Sarajevo u X V I vijeku dostiglo kulminaciju u urbanom razvitku u vrijem e os­ manske vladavine. K rajem X V vijeka grad je im ao samo tri musli­ manske mahale, Džemat hrišćana i Džemat Dubrovčana, a krajem X V I vijeka 91 muslimansku mahalu, d v ije hrišćanske i Džemat Jev reja. Da se Sarajevo najintenzivnije razvijalo tokom X V I vijeka po­ kazuje i podatak da je početkom X V I I vijeka bio izgrađen gotovo sav prostor k o ji je sačinjavao gradsku teritoriju do austrougarske oku­ pacije.

U svim islamskim zemljama, pa i u Osmanskom carstvu, arhi­ tektura je bila najrazvijenija grana umjetnosti. N ajm n o go brojn iji ob­ jek ti te arhitekture podignuti u Sarajevu tokom X V I vijeka bile su džam ije i mesdžidi.

U n ajranije vrijem e islama riječju m esdžid označavala se sva­ ka islamska bogom olja; čak nije b ilo razlike između medrese, dža m ije i mesdžida. Međutim, kasnije je izvršena diferen cijacija izme­ đu naziva džamija i mesdžid, s tim što je naziv džamija dobio šire

značenje.1 U zem ljam a turske civilizacije m esdžid je m ala mahalska džamija u k o jo j se ne ob avljaju zajedničke m olitve petkom i Bajra­ mom, dok su džamije veće bogom olje u kojim a se pored svakodnev­ nih m olitvi obavljaju i m olitve petkom i Bajram om .

D žam ije u Sarajevu podizali su visoki funkcioneri osmanske vlas­ ti, bogati trgovci i zanatlije kao i drugi građani Sarajeva. Većina tih ljudi, pa i visokih funkcionera, bili su po rijek lom iz Bosne, a ne­ ki su b ili i u rodbinskim vezama sa carskom kućom. Sama veličina i izgled džam ije u velikoj je m jeri zavisila ne samo od onih k o ji su je podizali, nego i od njihovih projektanata i m ajstora.

Džam ije nisu bile samo m jesta gdje su se lju di oku pljali radi zajedničke m olitve, nego i m jesta gdje su se održavala predavanja, učio napamet Kur'an, slušao hadis i drugo. Pored n jih ove osnovne uloge kao sakralnih i kultr n o-prosvjetnih objekata, džam ije su pred­ stavljale i centre mahala k o je su nosile imena osnivača džamije.

0 broju džamija i mesdžida najiscrpnije podatke pružaju turski katastarski popisi-defteri. N a osnovu tih podataka vid im o da je u Sarajevu tokom X V i X V I vijek a podignuto preko 100 džamija. N e­ ke su stradale u požarima, na njihovom m jestu su podizane nove, ta­ ko da je Sarajevo krajem X V I vijeka im alo oko 90 džam ija i mesdžida.

Među tim džamijama ističe se nekoliko k o je se svojom arhitek­ turom izdvajaju od m nogobrojnih m anjih mahalskih džam ija i mogu se svrstati u monumentalne građevine islamske arhitekture. Pa iako ih n ije bilo mnogo, u odnosu na druge veće centre Osmanskog car­ stva, s obzirom da se gradilo sve za čovjeka i u odnosu na njega, ne m ože se reći da n ije b ilo vrijednih arhitektonskih ostvarenja. G otovo sve monumentalne građevine podignute su na području čaršije i vrlo lijep o su ukomponovane sa niskim dućanima, stambenim zgradama, hanovima i karavansarajima. U arhitektonskom smislu nisu se mno­ go razlikovale od građevina u drugim balkanskim zem ljam a podiza nim u isto vrijem e. Svojim osobinama, prostornim, stilskim i kon­ struktivnim bile su dostojan tumač tursko-islamske ideologije.2

Prva veća džam ija pod kupolom podignuta u Sarajevu bila je zadužbina Mustafa-paše Skenderpašića. Nalazila se pokraj zadužbina Mustafa-pašinog oca, poznatog bosanskog sandžak-bega Skender-paše, na zapadnoj p e rife riji starog Sarajeva. Mustafa-pašina džamija, poz­ natija pod im enom Skend erija, porušena je 1936. godine. U vrijem e kada je džam ija u Sarajevu završavana, 1518. godine, Mustafa-paša je bio sandžak-beg u Tripolisu u S iriji, gdje je napisana i Vakufnama o osnivanju i održavanju njegovih zadužbina. Prema tom dokumentu, č iji original se nalazi u Sarajevu u Gazi H usrefbegovoj biblioteci, Mus­ tafa-paša je za održavanje svojih zadužbina ostavio jedan zem ljišni posjed (mezru) zvanu Vesela Straža u blizini grada Akhisara (Prusca). Od prihoda navedene m ezre izdvajala su se sredstva za carsku bla­ gajnu, desetina za m uteveliju, a ostali prihodi koristili su se za

1 Islam Ansiklopedisi, 8 cilt, Instanbul 1960, s.v. Mescid

2 A. Andrejević, Islamska monumantalna arhitektura X V I veka u Jugoslaviji, Beograd 1984, str. 100.

održavanje zadužbina i plate njihovih službenika.3 Tokom X V I vijeka osnovano je još pet m anjih vakufa čija sredstva su korištena za održa­ van je spomenute džamije. U popisu vakufa iz 1604. godine zapisano je da »V a k u f džamija Skenderije, koju je podigao um rli Mustafa-paša«, im a prihode i od sedam dućana u sarajevskoj čaršiji čiji godišnji prihod je iznosio 1020 akči te još 105 akči od zakupnine dućanskog zem ljišta.4

Druga potkupolna džamija podignuta u Sarajevu je džam ija Muslihudina čekrekčije, bogatog zanatlije k o ji se bavio izradom čekr­ ka. Sagrađena 1526. godine, u sjeveroistočnom dijelu Baščaršije, da­ nas predstavlja najstariju potkupolnu džam iju u Sarajevu. N jen a arhi­ tektonska osobenost je pritisnuta kupola, što je op red ijelilo prof. H. K reševljak o vića na pretpostavku da je njen graditelj pripadnik škole poznatog arhitekte Mimar-Hajrudina. Druga njena osobenost je mina­ ret, k o ji je za razliku od drugih minareta unesen u sami zid džamije. Centralni m olitveni prostor im a oblik nepravilnog kvadrata, k o ji zak- lapaju niski zidovi. Unutrašnjost džam ije o svjetlja va ju četiri kupolna prozora, postavljena iznad ugaonih tro mpi, kao i po tri prozora na svakom od zidova. T rijem džamije n ije nikada bio pokriven kupo­ lama.5

Vakufnama o osnivanju džamije Muslihudina ček rek čije sačuva­ la se u originalu, a pisana je arapskim jezikom .6

Za održavanje džamije, kao i m ekteba k o ji je podigao u Mahali Sarača Ismaila, Muslihudin čekrek čija ostavio je 35.000 dirhema srebrenog novca i 45 dućana u sarajevskoj čaršiji, i to u Sabljarskoj čaršiji, Saraj-čaršiji te u blizini Firuz-begovog hamama. Prihodi od dućana i prihodi dobiveni od provizije gotovog novca trošili su se za plate službenika džamije, mekteba i vakufa (im am 4 akče dnevno, m ujezin dvije akče, učitelj tri akče, nazir jedna akča dnevno), te za o s vjetljen je i prostirku u džam iji 60 akči m jesečno.7 Prihodi vakufa Muslihudina čekrek čije iznosili su godišnje 7.600 akči.8 Tom vakufu pripadalo je i jedno veliko zem ljište tzv. Čakrčinica, a to je prostor današnjeg V elikog parka u centru Sarajeva.

N egd je u isto vrijem e kada je izgrađena džam ija Musludina Ček­ rek čije podignuta je u Sarajevu još jedna džam ija u samom centru Baščaršije, koja se prvi put spominje u popisu Bosanskog sandžaka iz 1528. godine. To je džamija Havadže Duraka, poznatija pod im e­ nom Baščaršijska džamija.

3 H. Šabanović, Najstarije vakufname u Bosni, Prilozi za orijentalnu filologiju (POF), I I I —IV/1952, Sarajevo 1953, str. 403—413.

4 Ankara, Tapu ve kadastro (TK), No 477, fo 344.

5 A. Andrejević, Islamska monumentalna arhitektura X V I veka u Ju­ goslaviji, str. 29—30.

6 H. Kreševljaković, Džamija i vakufnama Muslihudina čekrekčije, Sarajevo 1938, str. 30.

7 Istanbul Basbakanlik Arsivi (BBA), Tapu defter (TD), No 211, fo 394.

8 Istanbul, BBA, TD No 462 str. 20: Ankara, TK No 477 fo. 345—346.

Kako se n ije sačuvala vakufnama o osnivanju i održavanju na­ vedene džamije, jedine podatke o njenom održavanju pružaju defteri. T i podaci pokazuju da su sredstva za njeno održavanje dolazila od prihoda 29 dućana, koji su se nalazili u blizini Firuz-begovog hama ma, i 22 dućana u drugom dijelu sarajevske čaršije, što je donosilo godišnji prihod od 7.494 akče. Ta sredstva korištena su za plate služ­ benika džam ije i vakufa (imam dnevno 4 akče, hatib dvije akče, mu­ jezin tri akče, m utevelija i nazir po d v ije akče dnevno kao i za osvjetljen je i opravku džamije jedna i po akča dnevno.9

Najm onum entalniju džamiju u Sarajevu podigao je 1531. godine poznati bosanski sandžakbeg Gazi Husrev-beg, č ije su zadužbine dale poseban pečat Sarajevu. N jegova biografija pokazuje da je uz zavid­ no obrazovanje veoma brzo napredovao u službi. P o d n jegovim vod­ stvom osvojena su velika područja u jugozapadnoj Bosni, Hrvatskoj i Slavoniji. T i ratni uspjesi donosili su velike m aterijalne prihode od kojih je najveći dio utrošen za izgradnju Gazi Husrev-begovih zaduž bina u Sarajevu. M ože se bez dileme reći da građevinskom djelatnošću Gazi Husrev-bega. Sarajevo dobiva status šehera. Jedan od razloga što je podigao tolike građevine u Sarajevu je i n jego vo po rijeklo (otac Ferhad-beg b io je rodom iz Hercegovine), a i žena mu je n ajvjero vat n ije bila iz Sarajeva (oslobođena robinja njegove sestre Neslišah, ko­ ja je takođe u Sarajevu podigla jednu džamiju.)10

Gazi Huserv-begova džamija je najm onum entalniji objekat is­ lamske arhitekture u Sarajevu. Njena konstrukcija je daleko slože­ nija i sm jelija nego i kod jedne potkupolne džam ije podignute u Bosni i Hercegovini. Graditelj jo j je prethodnik poznatog arhitekte Sinana, glavni carigradsiki arhitekt Perzijan ac Adžem Esir Ali, ko­ j i je ujedno projektovao i Gazi Husrev-begov hanikah, im aret i medresu.11

Po svom tlocrtu, koji je razvedeniji nego u drugim džamija­ ma u Sarajevu, ova građevina pripada ranocarigradskom periodu koji se oform io još u brusanskoj školi, a po svojoj unutrašnjoj de­ koraciji nalazi se na prelazu ka carigradskom klasičnom tipu.12

Srednji dio džamije pokriven je velikom kupolom i vezan je pomoću lukova sa bočnim prostorom. Snažan m inaret usklađen je sa drugim građevinskim elementima objekta i neponovljen je u os­ manskoj arhitekturi u Bosni. Unutar džamije glavni dekorativni ele­ menti su stalaktiti sa pandatifima, potkupole, stalaktitni mihrab, bogato dekorisan minber i mahfil.13 Svojim dim enzijam a Begova dža­

9 Istanbul, BBA, TD No 462 str. 27, Ankara T K No 477 fo 346.

10 Vakufname iz Bosne i Hercegovine (X V i X V I vijek), Sarajevo

1985, str. 80.

11 S. Balić, Kultura Bošnjaka — Muslimanska komponenta, Wien 1973,

str. 127 ; B. Luis, Svijet islama, Beograd 1979, str. 305.

12 H. Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, Sarajevo

1983, str. 197.

13 H. Redžić, Ko je graditelj Gazi Husrev-begove džamije u Sarajevu,

Radovi, knj. X III, Odjeljenje istorijsko-filološki nauka, knj. 5, Sarajevo

1960, str. 149.

m ija dominira čaršijom. Mnogi poznavaoci islamske arhitekture sag lasni su u tome da bi Gazi Husrev-begova džam ija sa svojim sm je lim konstruktivnim rješenjima, bogatom dekoracijom i velikim m i­ naretom, bila značajno arhitektonsko ostvarenje svoga doba čak i da je podignuta u Istanbulu.14

Za održavanje džamije kao i drugih objekata ko je je podigao u Sarajevu Gazi Husrev-beg je osnovao vakuf o kom e su sačuvane tri vakufname napisane od decembra 1531. godine do novembra 1537. godine. Iz vakufnama se vidi da je Gazi Husrev-beg zavještao veli­ ka materijalna dobra u Serezu, Sarajevu, Tešnju, Jajcu, Ostrovici i Požegi. Što se tiče Sarajeva, tu su se zavještajna dobra sastojala od raznih mulkovnih i privrednih objekata i građevinskog zem ljišta ko­ ja su donosila velike m aterijalne prihode. N ajveći iznosi dobivali su se od interesa gotovog novca k o ji je davan u zajam. Godine 1540. Gazi Husrev-begov vakuf imao je 900.000 akči gotovog novca, što je donosilo godišnji prihod od 90.000 akči, te prihode od duća­ na u Franačko i i Aščijskoj čaršiji i od kuća i mlinova u iznosu od

9.340 akči.15

U drugoj polovini X V I vijeka prihodi Gazi Husrev-begovog va­ kufa su se uvećali. Gotovina je iznosila 944.794 akče, što je dono­ silo godišnji prihod od 94.479 akči. Značajan prihod donosio je i Gazi Husrev-begov karavansaraj, 47.000 akči godišnje, zatim hamam 7117 akči, te m nogobrojni dućani (215), kuće, mlinovi, građevinsko zem ljište, vinogradi, što je sve skupa donosilo godišnji prihod u iz­ nosu od 188.754 akče.16 Isti prihodi Gazi Husrev-begova vakufa za­ držali su se sve do prve polovine X V I I vijeka.17 Iznos od 188.754 akče odnosi se samo na prihode u Sarajevu. Ostali prihodi širom Bosne iznosili su 135.658 akči, tako da je ukupan prihod Gazi Hus­ rev-begova vakufa u drugoj polovini X V I vijeka i na samom po­ četku X V I I vijeka iznosio 347.455 akči.18 T i prihodi su se trošili za plate službenika Gazi Husrev-begovih objekata te za njihove opravke.

Bosanski sandžakbeg Ferhad-beg Vuković Desisalić sagradio je 1561/62. godine još jednu potkupolnu džamiju u Sarajevu, pored k o je su se nalazili mekteb, česma i imaret, a do danas se je sa­ čuvala samo džamija i okolo nje malo groblje. Zgrada džamije ima kvadratnu osnovu (10,90 x 10,90) na ko joj leže masivni zidovi ko ji preko trompi i tambura nose kupolu. Sagrađena je od tesanog ka­ mena, presvedena kupolom sa skladno izvedenim minaretom. Unutraš­ njost džamije je veoma lijep o urađena, posebno mihrab, minber i mahfil. To je jedna od rijetkih džam ija u Sarajevu na k o joj se sa­ čuvala zidna dekoracija. N jen prvi bojeni sloj pronađen je prilikom konzervatorskih radova 1967— 68. godine, a nastao je u drugoj po­

14 N. Kurto, Objekti Gazi Husrev-begovog vakufa i mogućnost njihove revitalizacije, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke IX —X, Sarajevo 1983, str. 306.

15 B. Zlatar, Popis vakufa u Bosni u X V I stoljeću, POF X X —X X I,

Sarajevo 1974, str. 130.

16 Istanbul, BBA, TD No 462. str. 27.

17 Ankara, TK, No 477, fo 347.

18 Ankara, TK No 477 fo. 347.

lovin i X V I vijeka, odmah nakon izgradnje džam ije. M otivi te deko­ racije nađeni su na kupoli, njenom vijencu u sfernim trouglovim a između trom pi, u podnožju trompli, u l unetama donjeg reda prozo­ ra i na mihrabu i podsjećaju na fočansku Aladžu i njeno slikarstvo iz šeste decenije X V I vijeka.19

Vakufnama o osnivanju i održavanju zadužbina Ferhad-bega Vu kovića n ije se sačuvala, a ni defteri ne daju nikakve podatke o ovom vakufu.

N jego va zadužbina je jedna od m nogih ko je svjedoče da su lju di iz ovoga kraja podizali građevine da bi podstakli razvoj rodnog mjesta. Ferhad-beg je porijeklom iz poznate sarajevske porodice Vu ković— Desisalić, čiji su članovi bili ugledne ličnosti u društvenom i privrednom životu grada. Dok su prim orski m ajstori gradili u Sara­ jevu Ferhad-b egovu džamiju, u isto vrijem e m ajstor Todor Vuković radio je kućnu ikonu Ferhad-begovom rođenom bratu Jovanu.20 To je jedan od m nogobrojnih prim jera gdje su članovi jedne porodice ostajali u svojoj vjeri dok su drugi prihvatali islam.

I Careva džamija, podignuta 1565. godine na mjestu prve sa­ rajevske džamije, koju je osnovao Isa-beg Ishaković po naređenju sultana Mehmeda E1 Fatiha, spada među monumentalne građevine islamske arhitekture u Sarajevu. U većini gradskih naselja u Bosni prvo su podizane carske džamije po naređenju sultana i to iz držav­ nih sredstava, a nisu predstavljale i vakufske zaklade sultana. Služ­ benici k o ji su radili u carskim džamijama b ili su državni službenici i dobivali su plate iz državnih sredstava.21 Službenici Careve džami­ je u Sarajevu (imam, hatib i mujezin) posjedovali su timare, dok su troškovi za džamijsko osvjetljenje, prostirku, održavanje čisto­ će i opravke isplaćivane iz državnih prihoda od harača.22

Careva džamija pripada standardnom tipu jednoprostorne ku polne džam ije sa trijem om i jednim m inaretom, 45 metara visokim, k o ji se uz onaj uz Karađozbegovu džamiju u Mostaru ubraja među najljepše u Bosni i Hercegovini.23 Slikarski m otivi na zidovima ove građevine pokazuju da se zidno slikarstvo » . . . mnogo više njegovalo u gradu na M iljacki no što se to obično m is lilo « 24 Elem enti tog sli­ karstva upućuju da su nastali u X V I vijeku je r su vrlo slični kod drugih djelim ično ili potpuno očuvanih spomenika u Bosni : Bego­ ve džam ije u Sarajevu (1531/32), Aladže džam ije u Foči (1551), Fer hadije u Sarajevu (1561/62) i Dukatarove u Livnu (1587/88) kao i po drugim centrim a Osmanskog carstva.25

19 A. Andrejević, Islamska monumentalna umjetnost X V I veka u Ju­ goslaviji, str. 91.

20 Đ. Mazalić, Slikarska umjetnost u Bosni i Hercegovini u tursko

doba (1500—1878), Sarajevo 1965, str. 38.

21 A. Handžić, O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u X V I

vijeku, POF XX/1975, Sarajevo 1977, str. 136—437.

22 Istanbul, BBA TD No 211 fo 390; Ankara T K No 477 fo 342.

23 A. Andrejević, Arhitektura i zidno slikarstvo X V I veka sarajevske Careve džamije, Saopštenja Republički zavod za zaštitu spomenika kulture,

Beograd 1986, str. 142.

24 Isto, str. 148.

Kupolne džamije koje su građene u Sarajevu pripadaju tipu jednoprostorne kupolne džam ije sa trijem om nad kojim se nalaze tri ili više kupola i minaretom sa desne strane (džam ija Muslihudina čekrekčije, A li-pašina, Mustafa-paše Skenderpašića i džam ija Ferhad

-bega Vukovića Desisalića) i tipu višeprostorne kupolne džam ije sa razuđenom osnovom (Gazi Husrev-begova džam ija). Te građevine su svojim konstruktivnim rješenjim a i stilskim odlikama prevazilazile ono što je podizano na ovom prostoru.

Osim gore navedenih džamija, u Sarajevu je tokom X V i X V I vijeka podignuto još nekoliko džam ija ko je se svojom arhitekturom odvajaju od manjih mahalskih džamija. To je u prvom redu Ali-pa šina džamija, sagrađena u vrijem e kada je osmanska građevna dje­ latnost bila u punom procvatu i koju m nogi istoričari um jetnosti s pravom ubrajaju među najljepše kupolaste džam ije u našoj zem lji, za­ tim B ijela džamija na Vratniku, Jahja-pašina, Džam ija Vekil-harč Mustafe, Buzadži Hadži Hasanova, M agribija.

Do kraja X V I vijeka u Sarajevu su podignute još slijedeće džam ije i mesdžidi: Mehmed-bega Minetovića, Bali-bega Malkočevića, Ajas-bega, Jahja-paše u Komatinu, Skender-paše na Kovačim a, Ja kub-paše, Šejha Feruha (Abdesthana), Kekeki Josufa, Havadže K em a la (Ćemaluša, Kučuk Jazidži, Sarača Ismaila, Hadži Pašajigita, K ebke b irov mesdžid, Sagrakči Mahmuda, Mevlana Arapa, Davud Čelebije, M im ar Sinana, Sarača Alije, Skendera Ćehaje, Mehmed-bega Isabego vića, Dukaodar Jusufa, Hadži Ejnehana (2), Stari Hadži Ejnehanov mesdžid, Hadži Mustafe sina Jusufa, Munla Arapa, Hadži Memi, Hadži Hajdara, Hadži Alije, H adži Idrisa, Kemal-bega, Jagdži Ahmeda, K a tiba Kasima, Tuti hatun, Armagandži Sinana, Hadži Džafera, Haseći Hatun, Kartal Hadži Ejnehana, Abdi halife, Hubjar-bega, H adži Meh meda Balića, Peltek Husamudina, Tabaka H adži Sulejmana, Buzadži H adži Jahja, Kerim e, žene B a liv o jvo d e, Nalbanta Sinana, H adži Meh meda Vlakovca, Sinana H alife, Halača (pucara) Hadži Davuda, Hadži Mehmeda Bakarevića, H adži Ahmeda, Janjičara Nezira, H adži E jn e­ hana, Hadži Alije, Čohadžije Hadži Sulejmana, Bakrbabe H adži A lije, H adži Turhana, Čoban Hasan vojvode, H adži Osmana (Tabački mes­ džid), Hadži Ahmeda, Hadži Balije, K alin H adži Alije, H adži Sinana Demića, Pačadi Hadži Nesuha, Bosanskog mule Bali efen dije, Hadži Mustafe Hodžića, Gerdeni Hadži Husejna, Sagir Hadži Mahmuda, H a­ dži Hasana Nežića, sarajevskog m u ftije i muderisa Gazi H u srevb eg o ve medrese Sulejman efendije, K a d ije Hasan efendije (B rdo džami­ ja), Hadži Ibrahim a Ojandžića, H adži Husejna, Hadži Hasana Pehli- vana, Hadži Oruča, H adži Jusufa, Hasana vojvode, Mehmed-bega Ha­ dži Sinana, Hadži Sejdi, Harači Mustafe, Hasana, sina Davuda, Firuz bega, H odžić Sinana, Hasana Terzića, Sinana Čelebije, Ahmeda Če­ lebije, Hadži Husejna, um rlog Hasan-efendije, Hadži Mehmeda, grad­ skog ćehaje, Hadži Isa, Halil-age i um rlog m uftije.25a

Sve ove džam ije nose osobine osmanlijske arhitekture, ko ja je najm lađi izdanak islamske arhitekture, ali su prostorno znatno ma­ nje od monumentalnih džam ija u Istanbulu, Jedreni i drugim centri­

25a Istanbul, BBA, TD No 157, No 211, No 379, No 462; Ankara No 477.

ma osmanskog carstva. To što su ove građevine po svojim dim enzija­ ma m anje od onih u Istanbulu ne um anjuje njihovu vrijednost, već je to znak m aterijalnih mogućnosti sredine u k o jo j su nastale. U vrijem e kada su Turci zauzeli Bosnu oni su već im ali izgrađen stil džam ija koje su podizali u novoosvojenim krajevim a. To su bile džam ije tzv. brusanske škole koja se razvijala pod uticajem seldžuč ke džam ije i vizantijske potkupolne građevine.

Svaka džamija imala je imama i mujezina, a neke i hatiba. U većim džamijama bila su i po dva ili više imama, zatim vaizi te lju ­ di k o ji su učili pojedine dijelove iz K u r’ana (džuzhan). 0 održava­ nju džam ija brinuli su se kajjim i, poslužitelji i drugi službenici. Svi oni dobivali su plate koje su bile određene vakufnamom, a službeni­ ci nekih džamija umjesto plate uživali su tim are u okolini Sarajeva.

U svim popisima Sarajeva prvo su upisivani imami i mujezini, a zatim ostali građani. V jerski službenici plaćali su manji porez i b ili su izdvojeni kao posebna kategorija gradskog stanovništva. K a­ ko su džam ije služile ne samo za okupljanje vjern ika u zajedničkoj m olitvi, nego i kao m jesta u kojim a su bila organizovana predava­ n ja iz oblasti vjerskih nauka, te su kao takve bile i rasadnici islam­ ske prosvjete i kulture, to su i vjerski službenici bili kreatori i učes­ nici u kulturnom života grada tog vremena.

Među građevinama osmanske arhitekture značajno m jesto zauzi­ m aju i prosvjetni objekti: medrese (srednje i više škole), mektebi (osnovne škole) i biblioteke.

Osnovno obrazovanje sticalo se u m ektebim a, k o ji su u Saraje­ vu p o stojali gotovo u svakoj mahali, te je prem a tom e b i lo mekteba onoliko koliko je b ilo mahala u gradu. Obično su građeni pokraj dža­ m ije u sklopu jednog vakufa, kao zadužbine pojedinaca je r n ije bilo državnih škola. Po svojoj vanjskoj arhitekturi m ektebi se ni po čemu nisu razlikovali od običnih stambenih prizem nih kuća i nijedan po svojoj koncepciji i arhitekturi ne ulazi u red monumentalnih građevi­ na. Jedini k o ji se razlikovao po svome rješen je i masivnom građenju b io je Gazi H u srevbegov mekteb.26

Srednje, više i visoko obrazovanje sticalo se u medresama. T o su bile škole internatskog tipa, a sastojale su se od jedne učionice (dershane) i soba za đake. To su bile samoupravne jedinice u okviru vakufa, k o ji je i sam djelovao kao autonomna institucija. U medresa­ m a su učenici prvenstveno sticali znanje iz oblasti teoloških nauka te osnove gramatike i sintakse. Oni k o ji su pokazivali interesovanje za dalje usavršavanje odlazili su u Istanbul ili druge centre gdje su pos­ to jali stručnjaci za oblasti u kojim a su se željeli usavršavati.

U Sarajevu je u X V I vijeku b ilo nekoliko medresa od kojih je po svome renomeu a i po arhitekturi najpoznatija Gazi Husrev-bego va, poznata pod imenom Kuršum lija je r je pokrivena olovom . Sagra­ đena je 1537. godine tačno preko puta ulaza u Begovu džamiju. Gazi Husrev-beg je ostavio 700.000 drama srebrenog novca za njenu izgrad-

26 M. Bećirbegović, Prosvjetni objekti islamske arhitekture u Bosni i Hercegovini, POF X X —XXI/1970, Sarajevo 1974, str. 269.

n ju i održavanje. Vakufnam om je b ilo određeno iz kojih oblasti će učenici sticati znanje. T o je b io tefsir (tum ačenje Kur'ana), hadis (islamska tradicija), ahkam (šerijatsko pravo), usul (institucija šerijat skog prava) meani ve bejan (poetika i retorika) kelam (dogm atika na m etafizičkoj osnovi i ostalo što bude iziskivalo vrijem e.27

Glavni stupovi islam skog obrazovanja bili su m uderisi i svaka m edresa im ala je najm anje jednog muderisa. U Gazi Husrev-begovoj m edresi bilo ih je više, a glavni muderis bio je skoro redovno i sa­ rajevski m uftija.

Harm onične dispozicije i izvanrednih proporcija, velike um jetnič­ ke vrijednosti, Kuršum lija, i pored toga što n ije velika, d jelu je monu­ mentalno i po svojoj arhitektonskoj vrijedn osti ništa ne zaostaje za Begovom džamijom.28 Građena po uzoru na carigradske medrese, ona je vjerovatn o djelo čuvenog arhitekte Mimar-Sinana obzirom na njenu arhitekturu k o ja je tako izvedena da jo j se nijedan detalj ne m ože ni dodati ni oduzeti a da ova građevina ne izgubi od svoje vrije d ­ nosti.29

Prvu medresu u Sarajevu podigao je na samom početku X V I vijek a bosanski sandžakbeg Firuz-beg (1505— 1512). Potpuno je strada­ la u požaru 1697. godine i n ije se nikada obnavljala, a na nju nas da­ nas podsjeća naziv jednog kraja u Sarajevu — Medrese. Vakufnama o osnivanju i održavanju F iru zbegove medrese n ije se sačuvala, ali u popisim a vakufa iz 1540., 1565. i 1604. upisani su prihodi i rashodi ovog vakufa. Za medresu kao i mesdžid i česme koje je podigao u njenoj blizini Firuz-beg je uvakufio jedan hamam u Sarajevu, zatim više dućana, m linova i bašči k o ji su donosili prihod od 19.761 akču.30 Kasn ije se taj prihod nešto umanjio i iznosio je 17.112 akči.31

O medresi Mehmed-bega Isabegovića koja je sagrađena oko 1520. godine nisu se sačuvali nikakvi arhivski podaci, a i sama građevina je potpuno nestala tako da ne znamo kako je izgledala.31a

Gazi Husrev-beg je 1531. godine sagradio još jednu medresu, tzv. hanikah — poseban tip medrese gdje se izučavala mistična filo zo fija. Nalazio se u neposrednoj blizini iKuršum lije, a porušen je 1931. go­ dine. Kao organizacija sufija i kao urbano građevinski kompleks, ha­ nikah je varirao od jednostavne tendirajući ka razvijen ijoj i kom plek­ snijoj fo rm i sufi institucije. Posebna karakteristika hanikaha kao or­ ganizacije derviša k o ji se razvijao u Bosni i H ercegovin i je njegov kongregacioni karakter, budući da je bio vezan za određeni derviški red. Gazi H u srevb egov hanikah pripadao je redu halvetija.32

27 Vakufnama za Gazi Husrev-begovu medresu, Spomenica Gazi Hus rev-begove 400-godišnjice, Sarajevo 1932, str. 33.

28 M . Bećirbegović, nav, djelo, str. 292.

29 Dž. Čelić, Kršumlija medresa u Sarajevu, Zbornik zaštite spomeni­ ka kulture, Beograd 1955, knj. IV—-V, str. 260.

30 Istanbul, BBA, T D No 211 fo 391.

31 Istanbul, BBA T D No 462 str. 23; Ankara, T K No 477 fo. 344.

31a H. Šabanović, Postanak i razvoj Sarajeva, Radovi, knj. XIII, Od­ jeljenje istorijsko-filoloških nauka, knj. 5, Sarajevo 1960, str. 110.

32 Dž. Čehajić, Gazi Husrev-begov hanikah, Anali Gazi Husrevbegove biblioteke, knj. IV, Sarajevo 1876, str. 3.

Godine 1538. sarajevski feudalac Kem al-beg podigao je u okviru svoga vakufa pored mesdžida i m ekteba i jednu medresu. N jeg o v i ob­ jek ti nalazili su se u Koševu, nekadašnjem srednjovjekovnom selu, ko­ je podizanjem navedenih objekata postaje jedna od sarajevskih ma­ hala. Za održavanje svojih objekata Kemal-beg je uvakufio 19 dućana u Mahali čakrčijin og mesdžida (Baščaršija) i nešto gotovog novca, što je donosilo godišnji prihod u iznosu od 12.140 akči, k o ji se ko­ ristio za plate muderisa, mualima, imama, mujezina, halife, muteve lije, za osvjetljen je i prostirku u mesdžidu te za učenike u medresi.33 K ra jem X V I vijeka broj učenika u m edresi je znatno smanjen, što se vid i iz specifikacije prihoda u popisu vakufa iz 1604. godine,34 a 1697. godin e je potpuno izgorjela u požaru.

Pored redovnih škola islamsko obrazovanje sticalo se i na ja v­ nim predavanjima, koja su se pored džam ija održavala i u tekijama. Tokom X V i X V I vijeka u Sarajevu je izgrađeno šest tekija: Isa-be gova, Skender-pašina, tekija gazija (boraca za vjeru), Turna derviša, Džandžu gaza i derviša Hadži dede.34a N ijed n a od tih tekija n ije se sačuvala. To su bile mahom skromne građevine k o je su se sastojale od jedne prostorije za zajedničke obrede (simahana) zatim od pros­ to rija za derviše, musafirhane (gostionice), stana za šejha i dvorišta.

T e k ije su tokom X V i X V I vijeka vršile određenu društvenu i ideološku funkciju. Tu su se pored vršenja derviških obreda izučava­ la djela velikih mističnih pisaca i mislilaca. Derviši su svojim uče­ njem i ponašanjem im ali velikog uticaja na narodne mase, posebno u prvim decenijama osmanske vlasti. Oni su stroge odredbe ortodok­ snog islama svojim učenjem i shvatanjem čin ili pristupačnijim za na­ rodne mase.

Širenjem islamske kulture u našim krajevim a dospjele su u Sa­ rajevo ili tu nastale mnoge kn jige k o je su većinom pisane na orijen ­ talnim jezicim a. Uz džam ije, medrese, tekije i m ektebe nastajale su m nogobrojne biblioteke, od kojih je najznačajnija Gazi Husrev bego va čije osnivanje se veže za godinu podizanja medrese (1537. godine). K asn ije je prenesena u posebnu zgradu g d je se i danas nalazi.35

Pored građevina sakralnog, društvenog i prosvjetn og karaktera, u Sarajevu su u X V I vijeku podignuti i m n ogobrojn i ob jekti privred­ nog, saobraćajnog i stambenog značaja.

N ajzn ačajniji trgovački ob jek ti podizani u vrijem e turske vlada­ vin e su bezistani. T o su impozantne građevine podizane u svim ve­ ćim m jestim a. U Sarajevu ih je u X V I vijek u b ilo tri, od kojih su se dva sačuvala do danas i predstavljaju vrijed n e spomenike osman­ ske arhitekture.

33 B. Zlatar, Popis vakufa u Bosni u XVI stoljeću, POF XX—XXI, Sarajevo 1974, str. 134.

34 Ankara, TK No 477, fo 348.

34a Istanbul, BBA ;TD No 57, OIS br. 64 fo 2.

35 H. Šabanović, Gazi Husrev-begova biblioteka, Glasnik VIS, Sara­ jevo 1951, str. 15—18.

P rvi bezistan u Sarajevu podigao je Mehmed-beg Isabegović, sin Isa-bega Ishakovića. N alazio se na istočnoj strani hana K o lo bara. K a­ ko je izgledao ovaj objekat n ije poznato je r je potpuno izgo rio 1842. godine i nije se više obnavljao.36

Iz sredstava Gazi Husrev-begovog vakufa, p o slije n jego ve smrti, između 1542. i 1543. godine, sagrađen je bezistan, impozantna građe­ vina dužine 109 metara. Duž cijele zgrade i sa vanjske i unutrašnje strane nalazili su se dućani. Pored bezistana podignut je i jedan ka­ ravansaraj zvani Tašlihan, koji je zajedno sa bezistanom čin io jednu cjelinu.37 Pored domaćih m ajstora pri gradnji bezistana i Tašlihana učestvovali su i dubrovački m ajstori na zahtjev građana Sarajeva.38

Treći sarajevski bezistan podigao je veliki vezir i zet Sulejmana Veličanstvenog Rustem paša oko 1551. godine. T o je monumentalna građevina sagrađena od kamena pokrivena sa dvije m ale i šest veli­ kih kupola. Poznat je pod imenom Brusa bezistan, je r se u njem u ne­ kada prodavala svila iz Bruse. Vakufnama o osnivanju Brusa bezista­ na n ije se sačuvala, ali u popisu vakufa iz 1604. godine upisan je pri­ hod njegovog vakufa u iznosu od 15.500 akči godišnje k o ji je dolazio od 77 dućana, k o ji su se n ajvjerovatnije nalazili ok olo samog bezis­ tana.39

U Sarajevu, kao najznačajnijem trgovačkom i privrednom centru Bosanskog sandžaka, izgrađeno je više hanova i karavansaraja koji su pored svoje osnovne namjene, tj. sm ještaja putnika, služili i kao m jesta gdje se trgovalo i obavljalo niz poslovnih susreta.

Prvi karavansaraj podigao je Isa-beg Ishaković p rije 1462. go­ dine. Im ao je 40 soba i m ogao je prim iti 400 putnika. Početkom X V I vijeka bosanski sandžakbeg Skender-paša sagradio je jedan veliki han k o ji se nalazio preko puta njegove tekije na desnoj obali M iljacke. Treći han u Sarajevu podigao je Gazi Husrev-beg pokraj svoga bezis­ tana. U n jegovom dvorištu bio je veoma lijep sebilj sa više česama, a nad sebiljem je bila na stupovima mala džamija. O kolo se nalazio čitav niz dućana, a na spratu su bile sobe za putnike. Bogatom Gazi H usrevbegovom vakufu pripadao je i poznati M orića han, k o ji je naj­ vjerovatn ije sagrađen krajem X V I vijeka. Im e je dobio u p rvo j p o ­ lovini X I X vijek a p o tadašnjem zakupniku Mustafa-agi Moriću. T o je jedan od rijetkih hanova koji se sačuvao do danas, a služi kao ugostiteljski objekat. Iz X V I vijeka poznat je još han sarajevskog bogataša Kemal-bega, k o ji se nalazio u Mahali Muslihudina čekrekči- je. Potpuno je izgorio u požaru 1697. godine.40

Svi hanovi građeni su obično na jedan sprat izduženog tlocrta. U prizem lju su se nalazili magazini za smještaj robe, staje i kafana, a na spratu su bile sobe za putnike.

36 H. Kreševljaković, Naši bezistani, Naše starine 11/1954, str. 233. 37 H. Kreševljaković, Hanovi i karavansaraji u Bosni i Hercegovini,

Sarajevo 1957, str. 25—26.

38 Historijski arhiv u Dubrovniku, Acta Turcarum, LXXV, br. 3217.

39 Ankara, TK No 477 fo. 349.

40 H. Kreševljaković, Esnafi i obrti u starom Sarajevu, Sarajevo 1958,

str. 21.

Tokom X V I vijeka u Sarajevu je na M ilja ck i podignuto neko­ lik o m ostova čija je izgradnja bila uvjetovana razvojem komunika­ cija i podizanjem raznih objekata na jed n o j i drugoj obali rijeke. M ostove su podizali prvenstveno visoki državni funkcioneri ili država u im e sultana te boga tiji trgovci i zanatlije. N a jsta riji m ost u Sa­ rajevu podigao je Isa-beg Ishaković u osovini vrata Careve džam ije na lijev o j obali i Kolobara-h ana na desnoj obali, a povezivao je tadaš­ n ju glavnu transverzalu u pravcu od sjevera prema jugu. Početkom X V I vijeka iz sredstava Skender-pašinog vakufa sagrađen je m ost k o ji je povezivao njegove zadužbine na desnoj i lijev o j o bali M iljacke. N akon ova dva mosta nastaje treći poznati sarajevski m ost na m jestu današnje Latinske ćuprije, zatim 1557. nastaje Čobanija, a svega osam godina kasnije peti most-Ćumurija. K ra jem X V I vijeka podignut je i m ost pod Alifakovcem , današnja Šeher-ćehajiina ćuprija.41

Osobita pažnja u Sarajevu kao i drugim m jestim a u vrije m e tur­ ske vladavine, obraćala se na izgradnju hamama, vodovoda, česama, šadrvana u skladu sa islam skim propisim a o ličnoj higijeni i svako­ dnevnom pranju. Pored kućnih banja u Sarajevu je u X V I vijeku b ilo i sedam javnih kupatila — hamama. U arhitektonskom pogledu b ile su to monumentalne građevine, zidane od kamena, pokrivene kupolama i sa lijepom unutrašnjom dekoracijom .

Prvi hamam u Sarajevu bio je zadužbina osnivača Sarajeva Isa- bega Ishakovića, kojeg je on uvakufio za svoju tekiju u selu Brodcu na Bendbaši.42 Hamam je im ao dva od jeljen ja, jedno za muškarce drugo za žene.

Poznato je da su se nekretnine vakufske im ovine koristile po principu zakupa (mukata’a).43 Sredstva koja su se dobivala od zakup­ nine Isa^begovog hamama korištena su za plate službenika u tekiji, za o pravke te za hranu u tekiji. Godine 1540. zakupnina je iznosila

3.000 akči godišnje, a 1604. godine 4.436 akči.44

N a prostoru između ulica M udželiti i Kujundžiluka nalazio se nekada hamam Ajas-bega, sina Abdulhajeva, bosanskog sandžakbega, k o ji je potpuno uništen i nema nikakvih ostataka. Prihodi od hama­ m a korišteni su za održavanje mesdžida, m ekteba i mosta k o je je Ajas-paša podigao u Sarajevu. Godine 1540. prihod od Ajas-pašinog ha­ mama kao i od nekoliko dućana i zem ljišta iznosio je 5.568 akči, 1565. godine 7.000 akči koliko i početkom X V I I v ije k a 45

Bosanski sandžakbeg Firuz-beg podigao je 1509. godine jedan ha­ mam na B aščaršiji, tačnije u ulici Ćulhan, k o ja je i dobila im e po

41 Dž. Čelić — M. Mujezinović, Stari mostovi Bosne i Hercegovine,

str. 83.

42 H. Šabanović, Najstarije vakufname u Bosni, PGF II, Sarajevo

1931, str. 5—39.

43 Mukata (ar muqata a) kao turski finansijsko-pravni termin znači:

plaćanje poreza odsjekom, paušalno u novcu, 2. zakup, paušalne zakupni­ ne, 3. objekat zakupa, a to je moglo biti svako državno, feudalno i vakuf­ sko dobro, svaki značajniji izvor prihoda.

44 Istanbul, BBA TD no 211 fo 390; Ankara, TK No 477 fo. 342.

45Istanbul, BBA TD No 211 fo 390; Istanbul BBA, TD No 462, str.

21 Aonknra TK No 477 fo 343.

ložion ici hamama-ćulhanu. Bila je to prostrana građevina presvedena kupolam a sa dva od jeljen ja: muško i žensko. G odišnja zakupnina F iruz-begovog hamama iznosila je 7.600 akči.46

U prvim decenijam a X V I vijeka bosanski sandžakbeg Bali-beg Jahjapašić podigao je džam iju na Bistriku i m ost na B istričkom p o ­ toku te hamam č iji su prihodi korišteni za održavanje navedenih ob­ jekata. U pristupačnim izvorim a nema podataka k o liki su b ili ti prihodi.

Nešto p rije 1554. godine Sofi Mehmed-paša podigao je jedan ha­ m am k o ji se nalazio na Kovačim a na početku današnje Kozaračke ulice, a k o ji je b io isključivo nam ijenjen za žene.

U vakufnami bosanskog feudalca Kemal-bega pisan oj 18. rebia i 948. (12., i(1541), stoji da se iz sredstava n jegovog vakufa podigne i jedan hamam.47 Da li je došlo do izgradnje hamama n ije poznato, je r nisu sačuvani nikakvi m aterijalni ostaci n iti podaci u dokumenti­ m a o postojanju takvog objekta. U blizini bolnice K oševo bila je jed ­ na n jiva koja se zvala Hamam, što ukazuje na mogućnost da se tu nalazio.48

Jedini hamam iz X V I vijeka koji se sačuvao do danas je Gazi Husrev-begov, ali ni on ne služi svojoj svrsi je r je pretvoren u ugos­ titeljsk i objekat. N e zna se tačno kada je sagrađen je r se ne spomi­ n je ni u jednoj Gazi Husrev-begovoj vakufnami. Prvi put u dokumen­ tima se spom inje 1565. godine u popisu vakufa iz te godine kada mu je godišnja zakupnina iznosila 7.117 akči.49

Gazi Husrev-begov hamam imao je dva odjeljen ja, muško i žen­ sko, ko ja su b ila iste veličine. Ispred tih o d jeljen ja nalazio se pret prostor natkriven velikom kupolom u kome se nalazio lijep vodoskok.

Ham am i su s n a d bjevan i vodom iz vodovoda k o ji je u Sarajevu sagrađen još u X V vijeku, a kasnije tokom X V I vijek a znatno pro­ širen. Sarajevo je b ilo poznato i po velikom broju česama, šadrvana i sebilja k o ji su, pored toga što su građane opskrbljivali vodom , dopri­ nosili i ljepšem izgledu grada.

Korisne i humanitarne ustanove koje su podizane u Bosni u v ri­ jem e turske vladavine bile su im areta i musafirhane. I a k o male građevine, ko je u arhitektonskom pogledu nisu pretstavljale vrijedna ostvarenja, bile su korisne je r su siromašnim i putnicima pružali bes­ platno prenoćište i hranu. Ono što je posebno značajno za ove usta­ nove je njihova humanitarna namjena kao i činjenica da to nisu bila utočišta samo za putnike i siromašne, nego su se tu hranili i učenici iz medresa, službenici vakufa i mnogi drugi.

Islamska orijentalna kultura izvršila je znatan uticaj i na stva­ ranje naše stambene arhitekture. Pri podizanju stambenih dijelova tra­ žilo se da se obezbijedi što više zelenila i svjetlosti. G dje god je bilo

46 Ankara, TK No 477 fo. 344.

47 Gazi Husrev-begova biblioteka, sidžil br. 1, str. 29.

48 H. Kreševljaković, Banje u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1952.

49 Istambul R R A T D Nn 462 s t r . 27.

m oguće kuće su građene na m jestim a odakle se pružao b o lji vid ik i pokraj tekuće vode. Tam o gd je n ije bilo tekuće vode pristupalo se vještačkom navodnjavanju, kao što je npr. b ilo provođenje jed n og ru­ kavca Moščanice preko Vratnika i Baš-čaršije. Ta voda tekla je kroz m nogobrojne bašče i avlije stvarajući prijatan ugođaj.

Karakteristika sarajevskih stambenih kuća su doksati, divhane, čerdaci, a svaka kuća je imala bašču. Preuzete od orijen talne arhitek­ ture, te kuće su prilagođene domaćim potrebam a i im aju svoje spe­ cifičnosti. O dvojene od ulice visokim zidovima, bile su otvorene pre­ ma prirodi, drveću, cvijeću.

Svi o b jek ti islamske arhitekture podignuti u Sarajevu građeni su po uzoru na osmansku arhitekturu, ali prilagođeni sredini u k o jo j su građani. Tu arhitekturu karakteriše horizontalizam, ekonom ičnost i vezanje za m jerilo čovjeka.49a U izgradnji raznih objekata u Sarajevu učestvovali su pored domaćih m ajstora i drugi, posebno dubrovački.

Svi ti ob jekti sakralnog, društvenog, privrednog, saobraćajnog i humanitarnog značaja u Sarajevu nastajali su kao zadužbina p o jed i­ naca, visokih funkcionera osmanske vlasti, predstavnika feudalne kla­ se, trgovaca, zanatlija. Osnivanjem zadužbina va k ifi su, pored podi­ zanja objekata, obezbjeđivali i m aterijalna sredstva koja su služila za njihovo trajno održavanje. Sistemom vakufa stvarali su se kulturni i trgovački kompleksi zgrada.

Dostupni izvori pružaju nam značajne podatke o vakufim a u Sa­ rajevu u X V I vijeku o njihovom broju, prihodim a i rashodima. Do sredine X V I vijeka u Sarajevu je osnovano preko 40 vakufa od ko­ jih je svakako bio najbogatiji Gazi Husrev-begov vakuf. N jego va go­ tovina iznosila je 900000 akči, što je donosilo godišnji prihod u iz­ nosu od 90.000 akči. Ostale prihode donosili su dućani u sarajevskoj čaršiji, mlinovi, kuće, zatim razna dobra u tešanjskoj i jajačkpj na- h iji te u Kliskom sandžaku.50

Značajne prihode im ao je i Isa-begov vakuf: mukata hamama iznosila je godišnje 3.000 akči, mukata karavansaraja 15.000 akči, pri­ hod od mlinova u Sarajevu, Blažuju i Visokom godišnje 9.640 akči, zatim mukate od bašče i voćnjaka 1.200 akči, prihod od raznih čiflu ­ ka, obradivog zemljišta, njiva, vrtova i drugog godišnje 4.028 akči.51 Za održavanje džamija Mehmed-bega Minetovića, Jahja-paše, Jakub-pa še te medersu mesdžid i česme Firuz-bega, prihode su donosili du­ ćani u sarajevskoj čaršiji, zakupnine raznog zem ljišta, m linovi, čifluci, zakupnina hamama i drugog.52 U svim ostalim vakufim a osnovanim do 1540. godine preovladavalo je zavještanje gotovine i dućana u sarajevskoj čaršiji. Prihodi m anjih vakufa nisu b ili on oliko značajni kao npr. prihodi od hamama, bezistana, karavansaraja, ali su i na taj način stvarana impozantna sredstva koja su igrala značajnu ulogu

49a A. Bejtić, Spomenici osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercego­ vini, POF III—IV/1952—53, str. 295.

50 Istanbul, BBA TD No 211 fo. 397.

51 Istanbul, BBA TD No 211 fo. 390.

u pokretanju daljnjeg razvitka grada. V a k u fi su u to v rije m e pred­ stavljali n a jzn ačajn iji faktor u ekonom skom i kulturnom životu gra­ da. U nedostatku državnih investicionih in stitu cija, vakufi su pred­ stavljali g o to vo jedinu osnovu za rješavan je kulturnih i komunalnih potreba u gradu.

U dru goj polovini X V I vijeka uporedo sa o p štim razvojem pove­ ćan je i b r o j vakufa. Prihodi iza kojih je b ila ogrom na suma ulože­ nih m aterijalnih vrijednosti, predstavljali su značajan fa k to r u cjelo­ kupnom ra z v o ju Sarajeva. B ogatiji vakufi k a o Gazi H u srev-begov, Isa- bega Ishakovića, Firuz-bega, Mustafa-paše Skenderpašića i drugih pred­ stavnika feudalne klase činili su urbani kostur grada, a n jih su do­ punjavali i proširivali njihovu funkciju m n ogi sredn ji i m an ji vakufi kojih je u S arajevu bilo daleko više.53

Do k ra ja X V I vijeka broj vakufa u S arajevu se znatno uvećao. Bosanski d e fter iz 1604. godine b ilježi p reko 100 vakufa. R azlog tak­ vog povećanja njihovog broja nije samo u in ten zivn ijo j izgradnji gra­ da, nego i u osnivanju vakufa k o ji su b ili dodaci većim vakufim a i čija su sredstva korištena za plate službenika u određenim vakufima.54

Zahvaljujući u prvom redu vakufima, m uslim anske vjerske kul­ ture i dobrotvorne ustanove bile su u m ogućnosti da stalno djeluju i obavljaju svoju funkciju.

S U M A R Y

THE CONSTRUCTION AND UPKEEP OF TH E B U ILD ING S OF ISLAMIC ARCHITECTURE IN SARAJEVO I N TH E X V th CENTURY

In the XVth century Sarajevo was one of the most developed towns in the Balkans. The number of city districts (mahalla), which is the best indicator of the urban development of an Islamic-Orien tal town, shows that Sarajevo in the XVIth century reached a culmi nation in its urban developmont during the period of Ottoman rule. At the and ;of the XVth century the town had only three Muslim city districts, a community (džemat) of Dubrovnik people and a community of Christians; at the end of the XVIth century 91 Muslim city districts, two Christian city districts and a community of Jews.

Of special significance in the urban development of Sarajevo was the waqf (endowments). Numerous representatives of the feudal class, wealthy merchants and craftsmen, as well as other citizens, invested their properties »in the construction of the town. Using their personal fortunes which were often acquired on the battlefield, they built

53 Istanbul, BBA TD No 462 str. 20—33.

mosques, covered m arkets (bezistan), public baths (hamam), cara­ vanserais, inns (han), bridges, schools and other buildings. These resources invested in building the town were impressive. According to the defters from the XVIth century, m ore than 100 waqfs were founded at Sarajevo by the end of the XV Ith century.

In this article a short survey of the buildings constructed in Sarajevo during the XVth and the XVIth centuries is presented. All these buildings were constructed according to Ottoman architectural standards b u t they were adapted to the environm ent ih which they appeared. The greatest num ber of the buildings were mosques which, besides th eir basic purpose, were centres of some city districts (ma- halla) too. Some educational buildings such as, several Muslim secondary schools (madrasa), elem entary schools (maktab) and libra­ ries were also built. As the m ost im portant economic and comercial centre of the Bosnian sanjak, Sarajevo had several covered m arkets (bezistan), inns (han), karavanserais and num erous shops (dukan). As to buildings of public, health and hum anitarian significance, se­ veral public kitchens (im aret), a w ater system, tavern rooms (mu- safirhana), public baths and num erous public taps were built. All these buildings were the result of individual endowments.