KVADRANTI U BOSNI I HERCEGOVINI

Najomiljeniji instrument za tačno određivanje vremena koji su koristili muslimanski astronomi 'U našim krajevima je rub' tahta ili astrolab-kvadrant1. Pored ovog maziva zadržali su se u upotrebi i na zivi rub'i dair, mukantarat tahta i irtifa (svi dosita često i u iskriv­ ljenom obliku). Ovaj posljednji naziv je najčešće u upotrebi u Bos­ ni i Hercegovini.

Za sada je poznato dvadesetak primjeraka kvadiranata. Svi su otomanskog tipa. Od ovog broja njih 15 je obrađeno2: 11 iz Sa­ rajeva, dva iz Zvornika i po jedan iz Gradačca i Konjica. Samo je­ dan primjerak je »običan« kvadrant. Svi ostali čine uobičajenu kom­ binaciju almukantarartnog kvadranta s jedne strane i sinus kvadrant a sa druge strane.

Upotreba

Astrolab-kvadrant je dosta jednostavan za rukovanje. Upotreb­ ljava se tako da se ploča postavi okomito ,i rotira u vertikalnoj rav­ ni dok se ne poklopi sa smjerom sunčevih zraka. U tom slučaju sje­ na sa ivice D treba da pada na ivicu C (si. 1). Konac sa utegom treba da pada okomito uz samu ploču instrumenta, ali tako da ne zapinje o nju. Kada se konac umiri, pritisne se palcem ruke i ta­ ko fiksira. Time je određena visina Sunca (slično kao alidadom kod astrolaba). Postupak koji dalje slijedi različit je za razne vrste mje­ renja.

Izgled

Astrolab-kvadranti su izrađivani od srebra, mjedi i slonovače, ali ipak najčešće od drveta. Drvena ploča bi se izrezala na potreb­ nu veličinu i oblik, a zatim glačala. Ako se glačanjem nije mogla

1 Osnovna literatura o astrolabima i kvadrantima: H. Michel, Tra- te de l'Astrolabe, Paris, 1947., W. Hartner, A s t u r l a b Encyclopedia of Is­ lam, London, 1958., i The Principe and Use of the Astrolabe', Survey of Persian Art, Oxford, 1939., L. A. Mayer, Islamic Astrolabists and Hier Work, Geneva, 1956., R. T. Gunther, The astrolabes of the world, Oxford, 1932., P. Schmaltzl, Zur Geschichte der Quadranten bei den Arabern, 1929. (doktorska disertacija).

2 Jedan dio ovih instrumenata biće puiblikovan u knjizi: A. Brieux,

F. Maddison, Repertoire des Facteurs d’Astrolabes et de leurs Oeuvres,

I (Islam), Paris (u štampi).

SI. 1. Položaj kvadranta prilikom upotrebe

dobiti potrebna finoća površine, onda se ploča prem azivala nekom smjesom, a zatim ponovo glačala. U upotrebi su b ili i posebni ele­ menti koji su se stavljali u samu dasku da vrem enom ne bi došlo do krivljen ja ploče. K ad je površina dobro uglačana, na nju se ucr­ tavaju linije projekcije. Zatim se ploča lakirala i ukrašavala. Nekad se drvo bo jilo pa su tek onda ucrtavane p ro jek cije i dekoracije. Ta­ ko je kod nekih r u b 't a h t i koje su rađene na ovaj način otpao lak sa površine, a sa njim i oznake i natpisi. N ajjedn ostavn ija zaštita ovih instrumenata k o ji su inače dosta skloni propadanju je u jedno­ stavnom p o n ovn im prem azivanju lakom.

K v a d r a n t

N jeg o v izgled prikazan je na sl . 2 i sl . 3. N am jena mu je da pokazuje dnevno sezonsko vrijem e. Sastoji se od četvrtine kružne ploče na ko jo j se nalazi luk od 90° sa satnom podjelom od 4 do

12 sati. Sate pokazuje nit koja pada okom ito niz ploču instrumenta kada se on postavi u položaj kao i astrolab-kvadrant. N a Zapadu ovom oto mansko m tipu kvadranta odgovara tzv. »H o ra ry kvadrant«.3

A l m u k a n t a r a t n i k v a d r a n t

Poznat je još pod nazivom rub ul-mukaotarat, koordinatni kvad­ rant ili popularno mukantarat tahta (isl. 4). Ovaj instrument u biti predstavlja klasični astrolab sveden na jednu četvrtinu kruga. I ovaj kvadrant i njemu slični, 'te naravno astrolab, nastaje projiciran jem

3 Colleciton Leonard Linton. izd. A. Brieux. Paris. 1980. str. 34.

SL 2 i 3. Satmi kvadrant (Gazi Husrev,begova muvekithana ,

Sarajevo, foto: J. Mulaomerovic)

SI. 4. Almukantaratni kvadrant (Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, foto: S. Vasiljević)

linija na nebeskoj sferi i to iz južnog pola na tangencijalnu ravan postavljenu u tački sjevernog pola. Dužina projekcije južnog povrat­ nika određuje dužinu kvadranta (dužina PNJ' na si. 5). Osnovu kvad-

SI. 5. Konstrukcija almukantaratnog kvadranta

ranta čine linije i tačke timpana (ploče)4 i pauka (rete)5 klasičnog astrolaba i to tako da su timpan i pauk astrolaba složeni po svojim osama simetrije (pauk po osi eklipitike), a zatim i po normali na tu osu (jednostavnije rečeno dva pulta su presavijeni). Pri tome se osa simetrije timpana poklapa sa jednom od dvije prave strane kvad­ ranta, a osa simetrije ekliptilke sa drugom pravom stranom. Tako se na timpanu kvadranta nalaze projekcije slijedećih linija: meridi­ jan, ekliptika, ekvator, almukantarati, istočni horizont za kraj sa baha, zapadni horizont za akšam, Rakov (sjeverni) povratnik, Jar­ čev (južni) povratnik, linija istok-zapad, podne, ikindija, jutarnji i večernji sumrak i td.

(Za razliku od astrolaba gdje je pauk sa ekliptikom i zvijezda­ ma pokretan, kod kvadranta je linija ekliptilke nepokretna, a pok­ retna je nit sa pomičnim čvorom ('morija) koji odgovara tačkama zvijezda (Sunca).

Po spoljnjem izgledu astrolab-kvadrant je četvrtina kruga sa stepenom podjelom na luku. Na vrhu kvadranta je pričvršćena nit čija je dužina nešto veća od poluprečnika kruga. Na kraju niti na­ lazi se uteg (šakul) koji je, u postupku određivanja vremena, drži zategnutom i u vertikalnom položaju.

Tipična »spoljašnost« almukantaratnog kvadranta prikazana je na osnovu izgleda konjičkog kvadranta.6

Na prednjoj strani dijelu površinu zauzima almulkantaratni kva­ drant sa skalom za nejednolike sate kod tačke nebeskog pola. To je kombinacija koja se pojavljuje na gotovo svim poznatim rub' tah tama iz Bosne i Hercegovine. U polulkružn'ici skale za nejednolike sate obično se stavlja neki ukras. Na rub' tahti iz Konjica to je polurozeta izdijeljenja na dvanaest kriški, a onda i svaka kriška na tri dijela. U kriškama su zrakasto ispisani nazivi dvanaest mjeseci julijanske sunčane godine: mars (mart), nišan (april), may (maj), haziran (juni), tammuz (juli), egustus (avgusit), aylul (septembar), taš rirni awwal (oktobar), tašrini tani (novembar), kanun-i awwal (de­ cembar), kanun-i tani (januar), šubat (februar); unutrašnja polja su prazna, a u vanjskim su upisani nazivi sazviježđa: hut (Ribe-Pisces), hamal (Ovan-Aries), tawr (Bik-Taunus), gawza'u (Blizanci-Gemini), sa ratan (Rak-Gamcer), asad (Lav-Leo), sumbul a (Djevica-Virgo), mizan (Vaga-Libra), 'agrab (Škorpija-Scorpius), qaws (Starijelac-Sagitarius), gady (Jarac-Capricornus) i dalw (Vodolija-Aquarius). Obično se des­ no od linije istok-zapad na slobodnom prostoru nalazi natpis u po­ lju koje je oivičeno bordurom. Najčešće je u obliku izduženog lista ili kruga i ponekad je bogato ukrašeno.

U polju se nalazi natpis uputstva o upotrebi kvadranata. Budu­ ći da je to uputstvo gotovo identično (ili sa zanemarljivim preinaka­ ma) kod svih rub' tahti koje su luksuznije opremljene, navodim ra-

4 Plate (eng.), tympanum, tabuia regionem (lat.), safiha (arap.).

5 Rete, net, spider (eng.), Tete, aranea (lat.), ankabut, shabaka (arap.). 6 J. Mulaomerović, Jedan stari astronomski instrument iz Konjica,

Hercegovina, 3, Mostar, 1983, str. 79—86.

di potpunijeg prikaza tekst uputstva sa jedn og kvadranta iz privat­ ne kolekcije dr M. Hadžijahića iz Sarajeva:

»S im ali de irtifa badezzeval ise nisfi-fadla meattemkin ahar tarafina varesim cenubide irtifa badezzeval ise nisfi-fadla oluna tem kin aharina veresin.

Simalide irtifa badezzeval ise nisfi-fadla

meattem kin ahar tarafina veresin cenubide irtifa badezzeval nisfi-fadla oluna temkin aharina ola.«

Uputstvo se dakle odnosi na nisfi-fadlu i na postupak njom u određeno doba godine.7

K ra j tačke sjevernog pola po običaju se nalazi signatura sa ime­ nom autora rub' tahte. Na kraju linije m eridijana (u desnom donjem uglu) je uobičajeno m jesto za podatak o godini izrade instrumenta.

Almukan taratni kvadranti su se po javili u X stoljeću na isto­ ku, a u X I I I stoljeću u Evropi.8 Među klasična djela o ovom instru­ mentu ubrajaju se traktati » Rascvjetani vrtovi, o radu sa almu kan- taratnim kvadrantom« i »Prijedlozi šaha o radu sa almukantaratima« od Šemsuddima Abu Abdallaha al-M izzija, »Traktat o radu sa kvad­ rantom na kome su prikazani almukantarati« od Šihabuddima Ahma da ibn Tibuga (Ib n al-Midždi) i » Traktat o kvadrantu sa almukanta­ ratima« turskog astronoma Mahmuda ibn Muhammada ibn Qasiza- deha ar-Rumija (M irim Čelebije).

S in u s k v a d r a n t

Sinus kvadrant ili destur, rub al muggayeb, mufassas, muka fas (sl . 6) je tip kvadranta k o ji se takođe sastoji od jedne četvrtine kruga. Kao i kod almukantaratnog kvadranta i ovdje je nit sa ute­ gom pričvršćena na vrhu. Na niti se nalazi pomični čvor. D vije rav­ ne strane (poluprečnici) i luk uokviruju površinu kvadranta. Oko­ m iti poluprečnik je linija kosinusa (hattal-w asat as-sema'i) rcos £ , a vodoravni linija sinusa (hatt al-mašriq wa al-magrib) rsin . Ove li­ n ije podijeljene su na 60 jednakih d ijelova ( s i t tini), a luk (kawsal

-irtifa') na 90 stepen i i to u oba sm jela. Površina kvadranta ispunje­ na je mrežom linija paralelnih sinusnoj (mebsute) i kosinuisnoj lini-

7 Nisfi-fadla je razlika između polovine dana i šest sati, izražena u stepenima luka. Pošto se i dužina dana mijenja svakodnevno tokom godine, to i nisfi-fadla svaki dan ima drugu vrijednost.

8 Prvi je kvadrant načinio Jakob ibn Makira ibn Tibbona (Profa- tius Judaens) iz Monpeliera i opisao ga u djelu »Traktat o novom kva­ drantu« (navedeno prema: H. Michel, Traite de l'Astrolabe, Paris, 1947, str. 123— 128).

SI. 6. Sinus-kvadrant (Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, foto: S. Vasiljević)

ji (mankuse)9. Na mabsutama se isč itavaju kotangensi (zilli-mebsut, mumas), a ina manJkusama tangensi (zi l i - menkus, tamami-mumas). Tu su još linije prve i druge ikindije, te dva polukruga (dairat at-taga ju b )10 sa središtem na polovini poluprečn ika koji služe za pretvara­ nje tetiva u lukove (sl . 7).

Za dobijanje veličine sinusa ili kosin uisa nekog ugla pod kojim se vidi neki objekat na nebu (ili luka k o ji spaja objekat sa hori­ zontom duž m eridijana) postavlja se kvadrant normalno na površinu zem lje. Poluprečnik hatt al-wassat as-sema' poravna se sa pravcem na objekat. Pri tome nit d ije li luk (kaw sal-irtifa') na dva dijela od kojih je jedan jednak luku objekat-horizont. Slijedi projektovanje dobije ne tačke na lutku paralelno sa poluprečnicima na te poluprečnike. Dobijeni odresci tih strana jednaki su rsin i rcos (sl . 8).

9 Vrlo sličan ovom kvadrantu je rub’al-alai koji osim mebsuta i mankusa ima i treću vrstu linija — vitre — kose tetive koje spajaju iste tačke na poluprečnicima. Sa njima se pored četiri osnovne operacije mo­ že vršiti i vađenje drugog korijena. Vidi: M. Kantardžić, Najstarija spra­ va za računanje, Kalendar Narodna uzdanica, Sarajevo, 1945, str. 140— 147.

10 Kvadrant koji ima samo jedan polukrug nad okomitim polupreč nikom i dvije niti pričvršćene na krajevima poluprečnika predstavlja tzv. sinusni kvadrant sa skrivenim sinusom.

--..

I\

,\ ""'' )

\ \ \ ""a. its14 t:.& /J

'\.\ \ J I

v

" "u.i-i\4 \ /"' I

\"'-....

\

i \ r-...._ .

1$ I

J...:

I

E

ij \ J vj

\

/.:0:-

o>

J /v

/

/ L>v

l--

6•

......-::: ... ........

o0'fo• ..t.:.....L

SL 7. Sinus-kvadrant (shema)

SL 8. Upotireba sinus-kvadrainta

Sinus kvadrant om ogućuje da se na osnovu dužine neke tač­ ke na ekiliptici odredi deklinacija te tačke 5, koristeći poznali odnos iz trigon om etrije

sin 5 = sin sin (1)

gdje je e ugao koji zaklapaju ravni ekvatora i ekliptike.

Još se jedna značajna veličina za određivanje namaskih vakto va može dobiti ovim instrumentom. To je protekli dio dana. Odre­ đuje se na osnovu visine Sunca h u datom trenutku i podnevne vi­ sine Sunca u određeni dan , k oja je sa geografskom širinom m jes­ ta i deklinacijom 5 povezana odnosom:

Sinus kvadranti, i njemu slični, npr. rub al-alai i kvadrant sa skrivenim sinusom, predstavljaju u biti linearne transparenitne mo n

ogram e11. Ulogu transparenata igra nit sa pom ičnim čvorom ili Ali- dada ako je sinus kvadrant postavljen na drugoj strani astrolaba.12

Više je autora pisalo o sinus kvadrantima. Spomenuti Al-Mizzi napisao je »Otkrivanje sumnji, o radu sa sinus kvadrantom«, a poz­ nati muvekit iz Damaska, Ibn aš-Šatir, punim imenom Alaudin Ali ibn Ibrahim ibn Muhammad al-Ensari ad-Dimšiki ostavio je iza se­ be djelo » Ukratko o radu sa astralabam, almukantaratnim kvadran­ tom i sinus kvadrantom«. Među poznatija djela spadaju i » Traktat o radu sa sinus kvadrantom« i » Traktat posvećen Salahuddinu, o koriš­ tenju sinus kvadranta« od Bedruiddina ibn Ahmada al-Misrija ad - Dimišikija poznatijeg kao Al-Maridini,13 i » Opšti traktat o sinus kva­ drantu« M irim Čelebije.

Mada su i alimukantaratni i sinus kvadrant podjednako zastup­ ljeni na prim jercim a sačuvanim u Bosni i H ercegovini, poznato je da oni nisu podjednako često u potrebljavani. Prem a pričanju Jusufa Bilajca iz sela Donja M ionica (opština Gradačac), k o ji je za svoj džemat određivao vrijem e podne-namaza sve do poslije drugog svjet­ skog rata, samo su školovaniji ljudi znali upotrebljavati sinus kva­ drant, a džematski m uvekiti su se uglavnom služili mukantarat tah tom.

11 U Evropi se prvi logaritmar pojavio u prvoj polovini X V II sto­ ljeća. Izradio ga je W. Oughtred. Pola stoljeća kasnije S. Patridge doda­ je pomični jezičac.

12 Sinus kvandrant 'kao samostalan instrument dosta je rijedak na zapadu. Poznat je tip kvadranta tzv. »sexagenarium« čija druga strana ima funkciju sinus kvadranta (E. Poule, Les instruments astronomiques du Moyen Age, Astrolabica, No. 3, Pariš, 1983, str. 38—39.

I na astrolabima je takođe rijedak, npr. na tipu »La Hire« (The Planisphe ric Astrolabe, National Maritime Museum, Greenvvich, 1976, str. 37). Neš­ to je češći na astrolabima sa Orijenta i Dalekog istoka (Indija) (Katalog kolekcije L. Lintona).

13 Prepiše djela ovog autora posjeduje i biblioteka Orijentalnog in­ stituta u Sarajevu.

Skala sa n ejedn olikim satim a

K o d svih astrolab-kvadranata dosad poznatih u Bosni i H erce­ govin i na prednjoj strani, zajedno sa almukantaratnim kvadrantom, nalazi se i skala sa nejednolikim satima (si. 9). Ovi sati im aju osnovu u izlascima i zalascima Sunca za razliku od jednakih sati čija je os­ nova podne ili ponoć. Oznake n e jed n o lk ih sati date su slovim a koja im aju brojčanu vrijednost.

O va skala se dosta često nalazi i na astrolabima, poneki put zajedno sa dijagram om za preračunavanje jednakih u nejednol ike sate i obrnuto. Takođe je poznat jedan tip astrolaba gdje skala sa nejedn olikim satima zauzima cijelu stražnju stranu instrumenata.14

SI. 9. Skala s nejednolikim satima (zbirka Muhameda Hadžijahića, Sarajevo, foto: Alain Brieux)

Autori

Zasad na raspolaganju stoje samo dva izvora iz kojih se mogu crpiti podaci o autorima kvadranata. T o su p r ije svega sami instru­ m enti na koje su se autori potpisivali i Ljetopis Mula Mustafe Ba-

14 E. Poule, nav. djelo, str. 18.

šeskije15. N a pristupačnim instrumentima mogu se pročitati imena slijedećih autora:

1. Sidqd Bosnawi (1778)

2. Ernin, sin Omara 1209. po H. (1794/5)

3. Osm an 1211. p o H. (1794/5)

4. Ali 1224. p o H. (1809/10)

5. A li 1225. po H. (1810/11)

6. Muhamed A k if Bosnawi, saray 1228. po H. (1013/4)

7. Muhamed A k if Bosnaw i, saray 1228. po H. (1813/4)

8. Ali 1245. p o H. (1829/30)

9. Ahmad N iazi 1272. po H. (1855/6)

10. Zuhdi Bosnawi 1287. po H. (1870/71)

11. Mustafa 1288. p o H. (1871/2)

12. Zuhdi Osm an Bosnawi vjerovatno 1292. po H. (1875/6)

13. Zuhdi Osm an Bosnawi vjerovatno 1292. p o H. (1875/6)

14. Zuhdi Osm an B osnawi (bez datuma)

15. Ism ail (bez datuma)

U slučaju autora pod rednim brojem 10, 12, 13 i 14 v je ro ja tn o se radi o dvije osobe je r su dva instrumenta vrlo raskošno i boga­ to Ukrašena, a druga dva dosta skromno i vrlo slično. N ije sigurno da se Mustafa (red. br. 11) m ože poistovjetiti sa Mustafom al-Hulu sijem za koga se zna da je 1257. godine po H. (184l) napravio jedan globus neba16. O ostalim autorima nisam mogao naći nikakvih po­ dataka u pristupačnoj literaturi.

U Ljetopisu M. M. Bašeskije (1746— 1804) nalaze se imena dvo­ jice S arajlija k o ji su se bavili izradom kvadranata. Tako on među učenim ljudim a svog vremena spom inje i Mula Ibrahlima, abadžiju, za koga kaže da je bio upućen u astronomiju i da je znao sastaviti rub'i dair i mukantarat tahtu17. U popisu umrlih za 1200. po H. (1875/86) autor Ljetopisa kaže: »(u m ro je) Židov Mirkado, starac, poslovao je satovima, a izrađivao je i r u b 't a h te i m ikate. Razgova­ rao bi sa astronomima koje je jako vol io .«18

U Ljetopisu ima spomena i ljudim a za koje se neposredno ne kaže da su izrađivali kvadrante, ali se to sa sigurnošću može pret­ postaviti. Tako na prim jer »E m ir, jezidžija, koji je pred Begimamom i Veli'hodžićem učio astronom iju i izučavao ustur lab i rub' tahtu

15 Mula Mustafa Ševki Bašeskija, Ljetopis (1746— 1804), Veselin Mas- leša, Sarajevo, 1968'.

16 J. Mulaomerović, Nebeska sfera Al-Hulusija, Prilozi za orijental­ nu filologiju, X X X II/ X X X III (1 82/3), Sarajevo, 1984, str. 287—294.

17 M. M. Bašeskija, nav. djelo, str. 250. 18 Nav. djelo, str. 324.

i u svakoj od ovih struka b io sposoban«,19 a pogotovo dvojica spo­ menutih, M ehmed V elihodžić, n a jb olji astronom druge polovine X V I I I stoljeća, k o ji je m nogo p rije osnivanja prvih muvekithana u Saraje­ vu izrađivao takvime,20 i Begimam, punim imenom Ibrahim Muza ferija , za koga Bašeskija kaže: »B io je glasoviti astronom, kakvom ne bijaše ,prim jera od Istanbula do Bihaća.«21

O provenijenciji kvadranata iz Bosne i H ercegovine m ože se sa sigurnošću reći da su domaće proizvodnje. To se vid i iz neko­ liko potpisa autora na instrumentima, a m ože se vid jeti i po latitu dama za ko je su instrumenti rađeni. Zasad je samo Sarajevo sigurno kao centar gdje su izrađivani kvadranti. Muhamed A k if se potpisu­ je kao »bosnawi saray«, a u Gazi Husrev-begovoj muvekithani nala­ zi se jedan nedovršen kvadrant (autor Sidqi Bosnawi).

Izuzetak čine dva kvadranta. Jedan je iz zbirke M. H adžijahi ća22 i rađen je za latitudu od 41°. Ova vrijednost odgovara geograf­ skoj širini Carigrada. Izradio ga je Ahmad Niazi. Možda ga je ko­ ristio Muhamed Emin H adžijahić za vrijem e studija u Carigradu23. D ragi je po rijeklom iz Z vornika24 od autora k o ji se potpisao kao Ismaill, a predviđen je za rad na geografskim širinama od 45°, što odgovara krajevim a sjeverne Bosne.

Svi kvadranti su rađeni u d vije bo je — crnim i crvenim mas tilom. Slobodne površine su najčešće ukrašene, ali dosta skromno. Izd vajaju se, međutim, dva kvadranta, jedan u zbirci Gazi Husrev

-begove biblioteke i jedan u zbirci M. Hadžijahića, posebno boga­

tim dekoracijama u zlatnoj i arvenoj b o ji sa listovim a i cvjetovim a. Ova dva kvadranta nameću pitanje da li su potpisani Zuhdi Bosna w i i Zuhdi Osm an Bosnawi (kako je već rečeno, vjerovatn o se radi o istoj osobi) autori kom pletnog instrumenta ili je to djelo dvojice, npr. astronom - m a js to ra i kaligrafa. Za prvu varijantu govori nat­ pis sa kvadranta iz K onjica »Ispisao ga i iscrtao Emin, sin Omara«.25 Isto tako nisu rijetk i ni astronom i k o ji su se bavili, i to sa dosta uspjeha, i kaligrafijom . Jedan od poznatijih je Ali Fagino vić, muve kit iz Sarajeva.26

19 Nav. djelo, str. 305.

20 Nav. djelo, str. 246., M. Mujezinović, Biblioteka Mehmed Raži Ve lihodžića, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, V-VI, Sarajevo, 1978, str. 68.

21 M. M. Bašeskija, nav. djelo, str. 375—376.

22 Ovaj kvadrant sa još nekoliko dr M. Hadžijahić je naslijedio od svog oca Džemaludina. Da li ih je pak ovaj naslijedio od svog oca Mu­ hameda Emina može se samo pretpostavljati na osnovu činjenice da je Muhamed Emin bio veoma obrazovan čovjek.

23 H. Kreševljaković, Hadži Hafiz Džemaludin Hadžijahić, Glasnik IVZ, V I 8— 10, Sarajevo, 1955, str. 334—339.

24 Danas takođe u zbirci dr M. Hadžijahića.

25 J. Mulaomerović, Jedan stari astronomski instrument iz Konjica,

Hercegovina, 3, Mostar, 1983, str. 81.

26 Dj. Mazalić, Leksikon likovnih umjetnika Bosne i Hercegovine,

Veselin Masleša, Sarajevo, 1967, str. 47.

Rukopisi

O astralab-kvadrantima postoji veliki b ro j rukopisa u bibliote­ kama Bosne i Hercegovine. Većina rukopisa sadrži praktična uput stva o upotrebi kvadranata, što može poslužiti kao slika karaktera astronom ije u BiH.

S U M M A R Y

QUADRANTS IN BOSNIA AND H ERZEG O VINA

Am ong Muslim astronomers in Bosnia and H erzegovina the as trolabe — qadirant was the favourite and m ost w ide spread instru­ ment fo r tim e meaisurement. In these regions it was usually called the rub’tahta or irtifa. About 20 such instr uimenitis have been disco vered to date. Only one quadrant is the so-callad »h ou r« quadraint, whille the others are the usual combination o f the coordinate quad ran t (rub ’ulmuikantarat) on the front side and the siouous quadrant on the reverse side. Alm ost ali quadrants are o f dom estic produc tion, made fo r the geographical latituide o f Sarajevo. That can be conolu ded by the author s’ signatures on the instrument. H ow ever, two o f these quadranits are to be distiniguished: one was made fo r the ge ographical latitud e 45°. That corresponds to the areas o f Northern Bosnia (this instrument originates from Zvornik) and the other one was made fo r the geographical latituide 41°, corresponding to Istan­ bul. On the known instruments, the names o f the fo llowimg au thors and the years o f their production are found:

— Sidqi Bosnawi 1778

— Emin, son o f Om er A. H. 1209 (A. D. 1794/5)

— Osman A. H. 1211 (A. D. 1796/7)

— Ali A H. 1224 (A. D. 1809/10)

— A li A. H. 1225 (A. D. 1810/11)

— Muhamed A k if bosnawi saray A. H. 1228 (A. D. 1813/14)

— Muhamed A k if bosnawi saray A. H. 1228 (A. D. 1813/14)

— Ali A. H. 1245 ( 1829/30)

— Ahmed Niazi A. H. 1272 (1855/6)

— Zuhdi Bosnawi A. H. 1287 (1870/71)

— Mustafa A. H. 1288 (A. D. 1871/2)

— Zuhdi Osman bosnawi probably A. H. 1292 (A. D. 1875/6)

— Zuhdi Osman bosn awi probably A. H. 1292 (A. D. 1875/6)

— Zuhdi Osmam bosnawi (w i hout date)

— Ism ail (without date)

As to these quadirants and their autors, mu ch can be discovered im the Sarajevo chromicler Mula Mustafa Bašeskija and his Chronicle (evenits recorded from 1764 to 1804). H e cites Mula Ibrahim abadži ja, Em ir jazidžija, Mehmed V elih odžić, Ibrahim M uzaferija and o f partic ular interest, a m em ber o f another religion, the Jew, Mirkad, about w hom he speaks w ith sympathy.