UDK: 01 Džafer Ilhami-beg Kulenović

Izvorni naučni rad

Munir Mujić

Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu

Između dva sistema obrazovanja, dva sistema sudstva i dvije imperije: Osmanski sudija i kandidat za reisul-ulemu u Bosni i Hercegovini 1913. godine Džafer Ilhami-beg Kulenović i njegova idžazetnama

Sažetak

U ovome radu predstavljen je životopis, obrazovni put i napredovanje u sudskoj hijerarhiji Džafera Ilhami-bega Kulenovića (r. 1867) iz Bosanskog Petrovca, Bosna i Hercegovina. On je 1895. godine završio Pravni fakultet (Mekteb-i Hukuk) u Istanbulu i iste godine dobio u Istanbulu idžazetnamu iz tradicionalnih islamskih znanosti od dersiama (muderisa) Saliha Hilmija Zeničanina, te službovao kao sudija i tužilac u građanskim sudovima (nizamiye mahkemeleri) u Osmanskom Carstvu. Kratko je bio ministar policije u kabinetu velikog vezira Kamil-paše. Napredovao je do predsjednika Kasacionog suda (Mahkeme-i Temyiz) u Istanbulu, a bio je kandidat na izborima za reisul-ulemu u Bosni i Hercegovini 1913. godine. U radu se, u okviru šireg historijskog, društvenog i kulturnog konteksta, obrazlaže karakter idžazetname koju je Kulenović dobio, način njena stjecanja, ispituje se zašto se Kulenović odlučio za ovu vrstu „dvojnog” obrazovanja, te kakvu ulogu je idžazetnama mogla imati u Kulenovićevom profesionalnom napredovanju u osmanskoj sudskoj hijerarhiji i u njegovom predlaganju za reisul-ulemu u Bosni i Hercegovini. Rad sadrži i integralni prijevod teksta ove Kulenovićeve idžazetname.

Ključne riječi: Džafer Ilhami-beg Kulenović, Cafer İlhami Bey, Salih Hilmi Izinçavi, Salih Hilmi Bošnjak Zeničanin, Salih Hilmi efendija Zeničanin, Salih Hilmi Bosnevi, idžazetnama, Džemaludin Čaušević, reisul-ulema, osmansko sudstvo, nizamiye mahkemeleri.

Uvod

Kulenović Džafer1 Ilhami-beg obavljao je niz različitih pravosudnih i upravnih funkcija u Osmanskom Carstvu na prijelazu iz devetnaestog u dvadeseto stoljeće. Bio je tužilac ili sudija na različitim sudovima, ministar policije i, naposljetku, predsjednik Vrhovnog suda u Istanbulu. Od 171 državnog službenika koji su bili na različitim položajima u sudstvu i administraciji u doba sultana Abdulhamida II, a koji su porijeklom iz Bosne i Hercegovine, i za koje postoje sistematizirani podaci, Kulenović je dostigao najviši položaj. Godine 1913. bošnjački zastupnici iz saborske većine u Bosanskom saboru pokušali su ga u izborima za reisul-ulemu nametnuti kao protukandidata Džemaludinu Čauševiću. Vrijeme u kojem se Kulenović obrazovao i službovao bilo je obilježeno prijelomnim historijskim događajima i korjenitim i dramatičnim promjenama u Osmanskom Carstvu i Bosni i Hercegovini, poput okupacije i aneksije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske, reformi sultana Abdulhamida II u državnoj administraciji, školstvu, sudstvu i drugim oblastima, Balkanskih ratova, Prvog svjetskog rata, Mladoturskog prevrata 1913, početaka Ataturkovog nacionalnog pokreta itd.

Nismo našli zasebne radove o Džaferu Ilhami-begu Kulenoviću. Spominje se u bosanskohercegovačkoj štampi iz perioda izbora reisul-uleme 1913. godine.2 Pored toga, podaci o njemu nalaze se i u knjizi Bošnjačka vjerska inteligencija austrougarskog perioda Edina Veladžića,3 te Leksikonu bošnjačke uleme Ahmeda Mehmedovića.4 Značajnije se o Ilhami-begu Kulenoviću, a u kontekstu izbora za reisul-ulemu u Bosni i Hercegovini 1913. godine, govori u radu Adnana Jahića pod naslovom „O imenovanju Džemaludina Čauševića za reisul-ulemu 1913. godine.”5 Kulenovića se u literaturi spominje u vezi s njegovom smjenom s mjesta ministra policije u vrijeme Mladoturskog prevrata 1913. i u vezi s njegovim učešćem u jednoj vladinoj komisiji iz 1919. godine koja je trebala provjeriti aktivnosti Ataturka i njegovih saradnika u Anadoliji.6 Kulenovića spominje i Ataturk u svojim memoarima.7

U ovome radu bit će predstavljen Kulenovićev životopis, obrazovni put i kretanje u službi. Osnovni cilj rada jeste da se u okviru šireg historijskog, društvenog i kulturnog konteksta obrazloži karakter idžazetname8 koju je Kulenović dobio nedugo nakon što je završio Pravni fakultet u Istanbulu i način njena stjecanja, potom da se ispita zašto se Kulenović odlučio za ovo „dvojno” obrazovanje, te kakvu ulogu je idžazetnama mogla imati u Kulenovićevom profesionalnom napredovanju u osmanskoj sudskoj hijerarhiji i u njegovom predlaganju za reisul-ulemu u Bosni i Hercegovini 1913. godine. U radu će biti korišteni i do sada neobjavljeni dokumenti koji se tiču Kulenovićeve profesionalne karijere, kao što su podaci iz njegovog personalnog dosjea, odluke o njegovim postavljenjima i dr.

Porijeklo Džafera Ilhami-bega Kulenovića

Najveći broj podataka o Džaferu Ilhami-begu Kulenoviću možemo zahvaliti njegovom personalnom dosjeu koji se nalazi u sidžilli ahval defterima / Sicill-i Ahvâl Defterleri, tj. registrima osmanskih državnih službenika. Ovi defteri rezultat su nastojanja pozne osmanske administracije da se, u cilju modernizacije administrativnog aparata, kroz sistematizirane službene personalne dosjee vode najvažniji podaci o državnim službenicima (ime, mjesto i vrijeme rođenja, ime oca, istaknuti preci u porodici, školska sprema, poznavanje stranih jezika, vrijeme imenovanja na položaje i visina plaće, odlikovanja, kazne, žalbe i sl.). Pojedinačni personalni dosjei u okviru sidžilli ahval deftera nazivaju se sicill-i umumi. Ova praksa uvedena je u vrijeme vladavine sultana Abdulhamida II i provođena je od 1879. do 1909. godine.9 U Kulenovićevom personalnom dosjeu10 stoji da je rođen 1283. godine po hidžri u Bosanskom Petrovcu (tada Petrovac).11 Na osnovu jednog Kulenovićeva zapisa, koji stoji na zaštitnom listu uz Kulenovićevu idžazetnamu, on je rođen 12. džumadel-ahira 1284. (11. oktobra 1867)12 u mjestu Suhaja u blizini Bosanskog Petrovca. Njegov otac Bekir-beg (Bećir-beg) (u. 1897)13 pripadao je begovskoj porodici Kulenovića,14 i to ogranku porodice koji je imao posjede u mjestu Suhaja, pa je odatle taj ogranak porodice nazivan Suhaja. U spomenutom Kulenovićevom personalnom dosjeu navodi se da je Bekir-beg, otac Džafera Ilhami-bega,15 potomak Kulen Mahmud Hidajet-paše.16 Nije rijedak slučaj da u sidžilli ahval defterima službenici svoje porijeklo vezuju za neku poznatu ličnost. Razlozi se mogu kretati u rasponu od ličnog ponosa do onih pragmatičnih, vezanih za nastojanje da se što povoljnije etablira u profesionalnoj hijerarhiji. Pažnju privlači to što Ilhami-beg Kulenović među svojim precima ističe osobe čije postojanje nije historijski utemeljeno.

Kada kao svoga pretka navodi Mahmud Hidajet-pašu, Kulenović želi vezati svoje porijeklo za dvije, po porodičnim predanjima, najznačajnije osobe iz loze Kulenovića, mada je Mahmud-paša, po tim istim predanjima, Hidajet-pašin potomak tek iz osme generacije. Hidajet-paša je, kako kazuju predanja, prvi u lozi begova Kulenovića. On je, po ovim predanjima, bio Mihailo Kulin, brat mletačkog dužda Kulina, koji je još prije dolaska islama u Bosnu, godine 1447. primio islam i uzeo ime Hidajet i poslije poginuo u boju protiv Venecije, kojom je vladao njegov spomenuti brat. Po nekim predanjima borio se sa sultanom Muratom II na Kosovu protiv Hunyadija. Postoje i predanja da je primio islam po dolasku Turaka u Bosnu. Za Mahmud-pašu se u porodičnom predanju navodi da je poginuo 1744. godine u bici kod Hamedana u Perziji, te da je iza sebe ostavio šest sinova koji se raseliše po Bosni.17 Postoje i narodna predanja o porijeklu ove porodice koja kazuju kako Kulenovići vuku lozu od bosanskog bana Kulina, te da su bili bliski osmanskom sultanu, zahvaljujući jednom čudnom, posve očito, izmaštanom događaju.18 Ova i neka druga predanja „moraju se odbaciti kao povijesno neutemeljena, pa kao najvjerovatnije ostaje uvjerenje da su prvi Kulenovići u Bosnu došli prilikom osmanskog napuštanja Like, gdje su preci ove porodice živjeli u blizini Udbine”.19

Za razliku od Džafera Ilhami-bega Kulenovića, njegov rođak iz travničkog ogranka porodice Kulenović, Ibrahim Hakki-beg Kulenović (r. 1870), koji je obavljao različite dužnosti u osmanskoj administraciji, ne navodi da mu je predak Kulin Mahmud Hidajet-paša. U njegovom personalnom dosjeu u sidžilli ahval defteru piše da je „sin bosanskog uglednika, umrloga Hasana Husni-bega”.20

U vezi s poznavanjem jezika, u Kulenovićevom personalnom dosjeu upisano je da govori i piše arapski, turski, bosanski, srpski, crnogorski, hrvatski, njemački i islavdža, a da su mu bliski perzijski i bugarski.21 Među 171 službenikom porijeklom iz Bosne koji su službovali u vrijeme vladavine sultana Abdulhamida II i čiji su dosjei zabilježeni u sidžilli ahval defterima Kulenović prednjači po broju upisanih jezika. Zapaža se da je, pored toga što je naveo bosanski, srpski, hrvatski i islavdža, bio jedan od četverice službenika porijeklom iz Bosne koji su naveli da poznaju i crnogorski jezik (Karadağ lisanı).22

Kulenović je nakon završenog sibjan mekteba počeo pohađati dersove iz „arapskih znanosti” (ulûm-ı arabî)23 pred Hilmi24 efendijom Bošnjakom (Salih Hilmi Bosnevi, sin Ibrahima, Bošnjak Zeničanin), jednim od predavača (dersiam) u Fatihovoj džamiji. Od njega je dobio opću idžazetnamu 1895. godine. Za to vrijeme pohađao je darul-muallimin, koji završava 19. aprila 1887. godine, a potom se upisuje i na Pravni fakultet (Mekteb-i Hukuk-ı Şâhâne) u Istanbulu, koji je okončao 1. jula 1895. godine (19. haziran 1311. godine po rumi kalendaru)25 odličnim uspjehom (aliyyü’l-ala derecesi).26 S obzirom na to da je školovanje na spomenutom fakultetu trajalo četiri godine, da se pretpostaviti da je studij započeo 1891. godine.27 Pravni fakultet završio je iste godine kada je dobio idžazetnamu. Iz teksta idžazetname doznajemo da je Pravni fakultet završio prije nego je dobio idžazetnamu: […] oštrim umom obdareni, misli prodorne, razbora blistava, pronicavosti plamteće, prirode propitivačke, nosilac prvoga stepena, aliyy al-ʼaʻlā, u političkim i pravnim naukama na Pravnom fakultetu28 koji je pod pokroviteljstvom vladara muslimana, Kulen-zade Džafer Ilhami Ibn Bekir-beg el-Busnevi el-Petrovčevi [Kulenović Džafer Ilhami Sin Bekir-bega Bošnjak Petrovčanin].29 Pored opće idžazetname, Kulenović je od istog učitelja dobio i idžazetnamu da može predavati i prenositi djelo Dalā’il al-ḫayrāt, koja se nalazi u istom kodeksu kao i opća idžazetnama.30 Ali ova posljednja idžazetnama, vjerovatno zbog činjenice da nije uzimana u obzir u profesionalnom napredovanju, nije navedena u Kulenovićevom personalnom dosjeu,31 te se ovaj rad neće baviti njome. Kulenović je autor i jednog stihovanog tursko-arapskog rječnika koji se u rukopisnoj formi čuva u biblioteci Süleymaniye u Istanbulu.32

Nije nam poznata tačna godina Kulenovićeva dolaska u Istanbul, ali s obzirom na to da je završio darul-muallimin 1887. godine morao je doći u Istanbul najkasnije 1885. godine. Moguće je da je došao na školovanje u ovaj grad pod utjecajem hafiza Ribića, u narodu poznatog kao Širazija, koji je službovao u Bihaću kao muftija i muderis Bihaćke medrese od 1883. do 1885. Pouzdano znamo da je takav bio slučaj s njegovim zemljakom iz Bosanske krajine, Hasanom Mehmedagićem – Bišćakom, i vjerovatno i drugim njegovim zemljakom, Džemaludinom Čauševićem, koji su u Istanbul stigli 1887. godine. I Mehmedagiću i Čauševiću hafiz Ribić je bio muderis u Bihaćkoj medresi.33 Salih Hilmi-efendija Zeničanin dao je dvije istovjetne idžazetname Kulenoviću i spomenutom Hasan-ef. Mehmedagiću – Bišćaku, i to iste godine kada je idžazetname dao i Kulenoviću, tj. 1895.34

O načinu na koji je Džafer Ilhami-beg Kulenović stekao idžazetna-
mu i o njenom davaocu Salihu Hilmiju Bošnjaku Zeničaninu

Malo podataka imamo o davaocu idžazetname Salihu Hilmiju Zeničaninu. Znamo da je porijeklom iz Zenice. Kreševljaković navodi da je bio muderis u Istanbulu, u medresi Krkčešme35, i da se zvao „Salih Hilmi Silajdžić, poznatiji kao Salih ef. Zeničak.”36 Sam Salih Hilmi Zeničanin u spomenutim idžazetnamama koje je dao Bišćaku i Kulenoviću potpisuje se kao Salih Hilmi Sin Ibrahimov Bošnjak Zeničanin (Ṣāliḥ al-Ḥilmī Ibn Ibrāhīm al-Būsnawī al-Īzīnčawī) i dodaje da je „muderis u Domu Svijetloga sultanata kojemu je ime al-Qusṭanṭīniyya,37 Allah neka ga sačuva od kušnje svake, u džamiji osvajača i gazije sultana Mehmeda-hana, milost i oprost Božiji neka su s njime.”38 Salih Hilmi-efendija Zeničanin, u vrijeme kada su pred njim učili Bišćak i Kulenović bio je dersiam, tj. muderis koji je držao predavanja u Sultan Fatihovoj džamiji u Istanbulu. Isto stoji i u Kulenovićevom personalnom dosjeu: „pred jednim od dersiamova časne džamije sultana Fatiha (Fâtih Câmî-i Şerîfi ders-i âmlarından), Bošnjakom Hilmi-efendijom stjecao je znanje iz arapskih znanosti.”39

Iz nizova učenjaka (isnad) ispisanih u idžazetnami koju je Salih Hilmi-efendija Zeničanin dao Kulenoviću saznajemo da je muderis, odnosno dersiam, pred kojim je Zeničanin učio i od kojega je dobio idžazetnamu bio Safranbolulu Hafız Ahmed Efendi (ʼAḥmad Šākir al-Zaʻafrānbūlī),40 poznat i kao al-Ḥāfiẓ ʼAḥmad Šākir al-Kabīr ili kao Hafiz Ahmet Şakir efendi (u. 1897). Safranbolulu Hafız Ahmed Efendi bio je dersiam u Fatihovoj džamiji u Istanbulu i od njega je idžazetnamu dobio veliki broj učenika koji su poslije službovali kao kadije, muftije, muderisi i dr. Predvodio je jedinicu dobrovoljaca u osmanskom ratu sa Srbima 1291. godine po hidžri, vjerovatno se radi o Hercegovačkom ustanku 1875.41 Salih Hilmi Zeničanin je posve izvjesno učio pred njim u Fatihovoj džamiji u Istanbulu.

Kulenović je, kako u idžazetnami stoji, „redovno pripremao svoja izlaganja” (lāzama taqrīr darsih),42 što će reći da nije bio samo slušatelj na predavanjima koja je dersiam Salih Hilmi Zeničanin držao u Fatihovoj džamiji, već je bio i muqarrir/mukarrir, tj. lično je, po instrukciji dersiama, u okviru stjecanja diplome, izlagao teme na predavanju.

Termin dersiam, iako je samo jezičko značenje ove riječi „javno predavanje”, označava predavača koji ima dopuštenje da, po programu medrese, drži javna predavanja u za to predviđenim džamijama. Uloga dersiama dobija na značaju u devetnaestom stoljeću, a naročito u drugoj polovini, u vrijeme vladavine sultana Abdulhamida II. Služba dersiama uglavnom je vezivana za velike istanbulske džamije, prije svega za Fatihovu, Sulejmaniju, Bajezitovu i Aja Sofiju, tako da se, kao neka vrsta odrednice, uz njihova imena spominje, primjerice, „Fâtih dersiâmlarından” (dosl. jedan od onih koji službuju kao dersiam u Fatihovoj džamiji) i isto i za ostale pobrojane džamije. Upotreba množine (dersiâmlarından) pokazuje da je u jednoj džamiji predavanja držalo više predavača. Dersiam predavači su svoja predavanja u džamijama držali obično u vremenu od jutarnje molitve, sabah-namaza, pa do podnevne molitve, podne-namaza, a pristup predavanjima bio je otvoren.43

U vrijeme sultana Abdulhamida II, upravo kada je Salih Hilmi Zeničanin predavao kao dersiam u Fatihovoj džamiji, uslov za dobijanje mjesta dersiama bio je da se nakon završene medrese položi poseban ispit pred komisijom koju je formirao šejhul-islam. Kandidat je sam podnosio zahtjev za polaganje navedenog ispita. Tako je samo petnaest osoba godišnje moglo dobiti zvanje dersiama. Nakon položenoga ispita, kandidat koji je dobio zvanje dersiama morao je provesti četiri godine u službi s minimalnom naknadom, do vremena kada bi počeo dobijati punu plaću iz državne blagajne. Plaća se vremenom povećavala. Četiri godine koje je dersiam provodio s minimalnom plaćom jesu bile probne, odnosno uslovne godine, tako da nisu svi oni koji su položili ispit pred komisijom i koji su proveli četiri godine „probnog” rada dobijali naposljetku punu plaću i mjesto dersiama.44 Istovremeno, postojale su kategorije koje su kao izraz carske blagonaklonosti (ihsan-ı şahane) dobijale pravo da bez provedenoga staža, bez ispita i bez četverogodišnjega staža dobiju mjesto dersiama. To su bili sinovi uleme ili visokopozicioniranih državnih službenika.45 Time je sultan Abdulhamid II nastojao održati lojalnost ne samo navedenih pojedinaca već, posredno, i širih masa. Država je prepoznala istan­bulske medrese kao sredstvo društvene kontrole i integracije.46 U tome smislu treba promatrati institucionaliziranje uloge dersiama. Onaj dersiam koji je imao pravo davati idžazetname nazivao se mudžiz dersiam. Kada govorimo o ovome, treba imati na umu da idžazetnamu po pravilu nije izdavala medresa već muderis, tako da je iza idžazetname, ustvari, stajao autoritet muderisa, odnosno dersiama. U personalnim dosjeima uleme47 i službenika uvijek je naglašeno ako su idžazetnamu stekli pred dersiamom i u kojoj džamiji (npr. Fâtih Câmî-i Şerîfi ders-i âmlarından Bosnalı Hilmi Efendiʼden…). Dersiam je, kako pokazuju dokumenti, bio zamjena za naziv muderis u Istanbulu u drugoj polovini devetnaestog stoljeća, dok je u ostatku Osmanskog Carstva uglavnom korišten i dalje termin muderis. Držanje predavanja u Istanbulu premještano je iz medresa u spomenute velike džamije.48 Za to vrijeme medrese su više korištene kao mjesta gdje su učenici stanovali i učili.49 Dakle, idžazetnama koju je Kulenović stekao pred dersiamom iz Fatihove džamije Salihom Hilmi-efendijom Zeničaninom nije nikakva ekstrakurikularna diploma, već redovna diploma iz vjerskih znanosti koja se u to vrijeme i na opisani način stjecala u Istanbulu. Biografije pripadnika ulemanskog kasnog osmanskog perioda redom pokazuju da su idžazetname u Istanbulu stjecali pred dersiamovima.50 Oni koji su posjedovali zvanje dersiama bili su imenovani i na druge pozicije u vjerskoj hijerarhiji.51

Više podatka o davaocu idžazetname, Salihu Hilmiju Zeničaninu, nismo mogli pronaći. Njegov personalni dosje ne nalazi se među 6286 personalnih dosjea pripadnika uleme koji se čuvaju u İstanbul Müftülüğü Şerʻiyye Sicilleri Arşivi, a razlog tome jeste činjenica da defteri koji sadrže personalne dosjee dersiamova i muderisa započinju s godinom 1910. (1328. h), tj. petnaest godina nakon što je Salih Hilmi-ef. Zeničanin izdao idžazetname Kulenoviću i Bišćaku. Međutim, on tada nije bio među živima. Na osnovu Kulenovićeva zapisa koji je o smrti svoga učitelja zapisao u podnožju posljednjeg lista svoje opće idžazetname vidi se da je Hilmi-ef. Zeničanin umro 6. augusta 1900. godine (9. rebiul-ahir 1318).52

„Dvojno obrazovanje”: Idžazetnama i diploma Pravnog fakulteta
(Mekteb-i Hukuk / Mekteb-i Hukuk-ı Şâhâne)

Pravni fakultet (Mekteb-i Hukuk ili Mekteb-i Hukuk-ı Şâhâne) na kojem se školovao Džafer Ilhami-beg Kulenović osnovan je s ciljem modernizacije pravosudnog sistema u Osmanskom Carstvu, koja se odvijala u vanrednim političkim okolnostima, pod pritiskom evropskih sila. Fakultet je počeo s radom 1880. godine53 i obrazovao je sudije za redovne, odnosno građanske sudove (nizamiye mahkemeleri), koji su, uz šerijatske sudove (şer‘iye mahkemeleri), bili aktivni počev od 1864. godine. Nizamiye sudovi bili su nadležni za pitanja iz oblasti građanskog i krivičnog prava. Dvojnost sudova pratila je i dvojnost u školama koje su obrazovale sudije. Tako je 1885. godine osnovana škola za obrazovanje kadija za šerijatske sudove. Ta škola, koja je prvobitno nosila naziv Muallimhane-i Nüvvab, potrajala je do kraja Osmanskog Carstva pod različitim nazivima: Mekteb-i Nüvvab, Mekteb-i Kuzat i, konačno, Medresetü’l-kuzat. Ona je bila izraz napora uleme za uključivanje u savremene tokove. Od početka Tanzimata osmanski šerijatski sudovi susretali su se s različitim izazovima: kontrola od strane lokalnih vijeća, kompetitivni karakter građanskih sudova, potom zahtjevi po kojima su šerijatske sudije morale proći naknadnu edukaciju i dodatnu provjeru sposobnosti da bi mogli raditi u građanskim sudovima.54 U kasnom osmanskom kontekstu, usljed nužde koju je nametalo provođenje reformi, tripartitni obrazac ustrojstva državnih službenika – vojni službenici (askeriye), civilna birokratija (mülkiye) i vjersko-sudstveni službenici (ilmiye) – morao je prihvatiti djelimičnu fleksibilnost, u smislu prelaska iz jedne u drugu hijerarhiju. Naime, status nekoga ko je završio medresu, predavao u medresi, bio sudija na šerijatskom sudu, dakle, pripadao staležu uleme, mogao je biti „preregistriran” u odgovarajući položaj u civilnoj birokratiji, ali je prelazak u suprotnom smjeru bio skoro nemoguć.55 Dakle, nekome ko je posjedovao idžazetnamu bila je otvorena mogućnost da, pored službovanja u nekoj od službi koje su pripadale ulemanskoj hijerarhiji, može obavljati i neku od civilnih službi.

Građanski (nizamiye) sudovi nisu bili istovremeno i „sekularni” sudovi, jer su kao zakonik koristili Medžellu, a taj zakonik bio je, najjednostavnije rečeno, kodificirano pravo hanefijske pravne škole, koje je prilagođeno tako da odgovara proceduralnoj praksi preuzetoj iz francuske pravne prakse. I šerijatski i građanski sudovi koristili su Medžellu, a službenici iz šerijatskih sudova mogli su obnašati položaje i u građanskim sudovima, pogotovo u početnom periodu, zbog nedostatka kadra. Dakle, nije se radilo o dihotomijskom procesu i stanju, već o sinkretizmu pravnih praksi. Bio je to, prije svega, rezultat nastojanja glavnog kreatora reformi Ahmeda Dževdet-paše da se promjene dese, a da se pri tome ne promijeni suština osmanskog društveno-političkog poretka.56 U tome smislu značajno je bilo očuvanje prisustva uleme u organizaciji sudstva. „Godine 1881, Dževdet Paša, tada ministar pravde, napisao je u svom memorandumu da su pripadnici uleme koji su obrazovani u islamskom pravu superiorniji od onih u druge dvije grupe u građanskim sudovima (tj. onih koji su bili školovani za sudski sistem građanskih, nizamiye sudova, i onih koji su bili obrazovani u Evropi), iako je priznao da nije mnogo uleme poznavalo statutarno pravo, posebno zakon o parničnom postupku. Također je kazao da će glavne funkcije (predsjednik građanskog odjeljenja Kasacionog suda i predsjednik krivičnog odjeljenja Apelacionog suda u Istanbulu) dodijeliti ulemi kad god je to moguće.”57 Podaci pokazuju da je, primjerice, predsjednik građanskog odjela Kasacionog suda (Vrhovni sud) sve do 1917. godine bio iz reda uleme.58 Jednostavno, neko ko je završio medresu i upisao se na Pravni fakultet imao je više šanse da uspije u građanskim sudovima kao sudija ili tužilac.59 Pod svršenikom medrese se svakako podrazumijeva i neko ko je stekao idžazetnamu pred dersiamom, kakav je slučaj sa Džaferom Ilhami-begom Kulenovićem.

S obzirom na posvemašnju tranzicijsku prirodu okolnosti u kojima je Kulenović živio i školovao se i s obzirom na naprijed opisane mogućnosti napredovanja u službi, stjecanje dviju diploma (idžazetname i diplome Pravnog fakulteta), ne ulazeći u lični entuzijazam, čini se praktičnom i pragmatičnom odlukom. Razmotrimo ovo pitanje i u vezi s mogućnošću da se Kulenović planirao vratiti u Bosnu i Hercegovinu nakon završenog školovanja. Kulenović se upisao na Pravni fakultet u Istanbulu 1889. godine – iste godine kada je osnovana Šerijatska sudačka škola u Sarajevu (Mektebi Nuvvab) koja je bila namijenjena školovanju šerijatskih sudija. Imao je mogućnost upisati se na istanbulski Mekteb-i Nüvvab koji je školovao kadar za šerijatske sudove i bio u neku ruku kompatibilan s istoimenom sarajevskom školom. Ipak, novootvoreni Pravni fakultet (Mekteb-i Hukuk) u Istanbulu nudio je mogućnost brzog napredovanja u državnoj službi. I Džemaludin Čaušević je prvobitno bio upisao Mekteb-i Nüvvab u Istanbulu 1898, ali je po nagovoru svoga učitelja, šejha Manastirlije, prešao na Mekteb-i Hukuk i završio ga 1903. godine. Vratio se u Bosnu i Hercegovinu, a „svi njegovi klasni drugovi s pravnog fakulteta kasnije su zauzeli najveće državne položaje.”60 I Kulenović i Čaušević su upisivanjem Pravnog fakulteta, pored obrazovanja, otvarali sebi mogućnosti za brzo napredovanje u tadašnjoj osmanskoj sudskoj hijerarhiji i administraciji. Što se tiče bosanskohercegovačkih okolnosti, oni su, i da su se zadovoljili idžazetnamama koje su stekli u Istanbulu, mogli obnašati položaj kadije.61 Od te mogućnosti i upisivanja na istanbulski Mekteb-i Nüvvab mogla ih je odvratiti i činjenica da položaj kadije u Bosni i Hercegovini u vrijeme Austro-Ugarske Monarhije, mada su kadije bili državni službenici, nije bio na zavidnom nivou u vrijeme kada su odlučili upisati se na Pravni fakultet. Njihov položaj se popravio tek nakon što su počeli prispijevati kadrovi odškolovani na Šerijatskoj sudačkoj školi u Sarajevu.62

Da li je idžazetnama doista imala značaja u profesionalnom napredovanju Džafera Ilhami-bega Kulenovića teško je, na osnovu dostupnih dokumenata o imenovanjima, potvrditi. No „protežiranje” svršenika medresa, odnosno onih koji posjeduju idžazetname za određene najviše sudske funkcije u građanskim (nizamiye) sudovima, u skladu s politikom koju je uspostavio Dževdet-paša mogao je biti dovoljan razlog za Ilhami-bega Kulenovića da se potrudi dobiti idžazetnamu, tj. pored kvalifikacija za građanski sud (Pravni fakultet) imati i diplomu iz „ulemanskog” obrazovanja. Mogućnosti koje su u Istanbulu stajale pred Kulenovićem, u slučaju da se zadovoljio idžazetnamom, bile su manje privlačne. Mogao je raditi u ilmijanskom staležu ili administraciji. Napredovanje do položaja dersiama, odnosno muderisa u jednoj od velikih džamija iziskivalo je još četiri godine obaveznog čekanja nakon dodatnog ispita, dok je imenovanje na neku pravosudnu funkciju s diplomom Pravnog fakulteta bilo zagarantovano odmah. Usto, primanja sudija i tužilaca bila su mnogostruko veća od primanja muderisa i drugih pripadnika ilmijanskog staleža.63

Napredovanje u službi

Nakon što je završio fakultet Kulenović je bio pripravnik tri mjeseca na Osnovnom sudu (Bîdâyet Mahkemesi) u Istanbulu, a potom je 4. juna 1896. godine imenovan za pomoćnika tužioca (Müdde-i Umûmi Muavini) u Osnovnom sudu (Bîdâyet Mahkemesi) u sandžaku Amasja. Dana 30. oktobra 1898. godine postavljen je za predsjednika Krivičnog odjeljenja Osnovnoga suda (Bidâyet Mahkemesi Cezâ Dâiresi Riyâseti) u Pljevljima.64 Godine 1900, na dan 23. septembra biva premješten u Skadarski vilajet za pomoćnika glavnog tužioca u Centralnom osnovnom sudu (Merkez Bidâyet Mahkemesi).65 Dana 28. januara 1903. godine imenovan je za predsjednika Krivičnog odjeljenja u Centralnom osnovnom sudu Kosovskog vilajeta.66 Godine 1907. na dan 12. februara imenovan je za glavnog tužioca (Müdde-i Umûmi) na Vilajetskom apelacionom sudu (Istinaf Mahkemesi) u Edirnama.67 Dana 19. jula 1909. godine postavljen je za tužioca (Müdde-i Umûmi) Vilajetskog apelacionog suda u Solunu. Dana 23. septembra 1909. godine imenovan je za tužioca pri Osnovnom sudu na Uskudaru. Dana 17. februara 1910. godine imenovan je za tužioca pri Osnovnom sudu na Beyoğluu (Istanbul). Dana 6. augusta 1911. godine imenovan je za prvog pomoćnika glavnog tužioca (Müdde-i Umûmi Başmuavini) na Vrhovnom sudu u Istanbulu.68 Godine 1912, na dan 11. decembra imenovan je u Generalnu direkciju policije u Istanbulu (Polis Müdüriyet-i Umûmîye).69 Drukčije kazano, imenovan je za ministra policije u kabinetu Kamil-paše, koji je u to vrijeme bio četvrti put veliki vezir. U Kulenovićevom personalnom dosjeu navodi se da je 23. januara 1913. godine smijenjen zbog imenovanja drugog službenika na njegovo mjesto.70 Radi se o tome da je navedenog datuma smijenjen prilikom državnog udara kojega su izveli mladoturci, a kojom prilikom je svrgnut i veliki vezir Kamil-paša.71 Službovanje u Kamil-pašinom kabinetu u ovom kratkom periodu nije ga koštalo više od smjene, privremenih problema oko postavljenja i prinadležnosti i nekih kasnijih prijekora od strane Ataturka i njegovih saradnika.72 Ovo je bio jedini slučaj u toku njegove karijere da je obavljao neku funkciju izvan pravosuđa. Ubrzo, 17. februara 1913. godine imenovan je na novu dužnost, na mjesto sudije u Apelacionom sudu (Istinaf Mahkemesi) u Istanbulu.73 Na dan 1. marta 1913. godine imenovan je za člana Apelacionog vijeća na Prizivskom sudu (Ganaim-i Bahriye Divan-ı İstinaf) u Istanbulu.74 Za sudiju Kasacionog suda (Mahkeme-i Temyiz) u Istanbulu imenovan je 5. novembra 1919,75 a 21. februara 1920. godine imenovan je za predsjednika Apelacionog suda u Istanbulu (Istinaf Mahkemesi).76 Vrhunac njegove karijere bio je imenovanje na visoku sudsku poziciju 13. aprila 1920. godine, kada je imenovan za predsjednika Kasacionog suda u Istanbulu (Mahkeme-i Temyiz).77

Kandidatura za reisul-ulemu

U njegovoj rodnoj zemlji, Bosni i Hercegovini, za Ilhami-bega Kulenovića se zna uglavnom u vezi s kandidaturom za reisul-ulemu 1913. godine. Hodžinska izborna kurija je 15. januara 1913. predložila kao kandidate za reisul-ulemu Džemaludin-ef. Čauševića, Jusuf-ef. Midžića i Hasan-ef. Hadži­efendića. Najveći broj glasova dobio je Čaušević, te je Glavni odbor Ilmije predložio Zemaljskoj vladi za Bosnu i Hercegovinu da Čauševića imenuje za reisul-ulemu. Međutim, to se nije desilo. Spriječili su to svojim uplitanjem predstavnici Ujedinjene muslimanske organizacije, jer nisu smatrali da su Čaušević, a niti jedan od druge dvojice kandidata, odgovarajući za položaj reisul-uleme. Oni su kao odgovarajućeg kandidata vidjeli Ilhami-bega Kulenovića.78 Zemaljska vlada je 26. februara 1913. zatražila od Zajedničkog ministarstva finansija mišljenje o Kulenoviću i 11. juna 1913. dobila odgovor ministra Bilinskog, u kojem je Kulenović opisan kao pristojan, sposoban i nepotkupljiv; kazano je da obnaša visoku poziciju u državnom pravosuđu u Istanbulu, da ga se „bez obzira na to što živi u inostranstvu, gdje je otišao zbog obrazovanja, smatra velikim patriotom, pri čemu se radi o osobi koja se iskreno i energično usprotivila neutemeljenim kritikama na račun austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini, […] ne postoji nikakva prepreka od strane državne uprave zbog koje navedena osoba ne bi mogla dobiti status kandidata za reisul-ulemu.”79 Austrougarska uprava je zasigurno imala diplomatske i druge načine da formira ovakvo mišljenje o Kulenoviću. Što se tiče njegovih boravaka u Bosni i Hercegovini, nalazimo da je 13. 10. 1898. godine zatražio tromjesečno odsustvo80 radi sređivanja određenih poslova i stvari vezanih za nasljedstvo nakon smrti njegova oca. Izgleda da se ta posjeta dogodila početkom 1899. Tom prilikom se Kulenović na proputovanju za Petrovac zaustavio u Sarajevu i „prestavio gragjanskom doglav­niku njegovoj preuzvišenosti g. baronu Kučari, koji ga je vrlo ljubezno primio i pogostio.”81 Izbori kandidata za reisul-ulemu održani 15. januara 1913. poništeni su i uslijedila je javna polemika koju su vodili ili podsticali, na jednoj strani članovi muslimanskog saborskog kruga koji su dolazili iz Ujedinjene muslimanske organizacije, na čelu kojih je stajao Safvet-beg Bašagić, a na drugoj je bila grupa sarajevskih prvaka u kojoj je bio i dr. Mehmed Spaho. Početkom septembra 1913.
Hodžinska izborna kurija ponovo je zasjedala, a jedan od kandidata bio je i Džafer Ilhami-beg Kulenović kojega su, kao što smo kazali, podržavali muslimanski predstavnici u saborskoj većini, odnosno Ujedinjena muslimanska organizacija. Kulenović nije ušao u najuži izbor; ušli su Džemaludin-ef. Čaušević, Hamza-ef. Puzić i Salim-ef. Muftić.82 Zagrebački list Obzor navodi da je tom prilikom, nakon prvog kruga glasanja, Kulenović dobio šest glasova, što je bio najmanji potrebni broj za ulazak u krug kandidata. U drugom krugu glasanja Čaušević je dobio 21 glas, Salim-ef. Muftić 13 glasova, Hamza-ef. Puzić 12 glasova, Jusuf-ef. Midžić 11 glasova, a Kulenović 10 glasova. Usto, Obzor dodaje: „Rezultat ovoga izbora predmet je živoga komentiranja u muslimanskim krugovima, te bi mogao imati i političkih posljedica.”83 Nakon što Kulenović nije bio izabran, glasilo Ujedinjene muslimanske organizacije Novi vakat osudilo je postupke Hodžinske izborne kurije: „Mi smo više nego uvjereni, da bi kandidaturu Džaferi-Ilhamije odobrili musliman­ski poslanici obiju stranaka. Osim toga, ne samo da mislimo, nego dapače vjerujemo, da i velika većina muslimana u Bosni i Hercegovini u tome dijeli s nama mišljenje […] Rezultat izbora hodžinske kurije donio je ovdašnji ʻpoznati islamski prijateljʼ, organ dra Stojanovića i dr. ʻNarodʼ u posebnom izdanju, veseleći se propasti muslimana paktaša, a u istinu veseli se propasti muslimana, jer nije izabran onaj kan­didat, koji bi nas okupio sve oko sebe i vodio nas kao jedno nerazdruživo tijelo u borbi proti svojih dušmana.”84

Njegovi podržavatelji prigovarali su načinu rada Hodžinske kurije: „Mi se nećemo upuštati u prikazivanje, kako je izbor obavljen, jer to ne bi služilo na čast jednoj organizaciji, koja predstavlja elitu naših hodža i uleme. Tu je bilo svašta, a najmanje svjesnog rada. Bilo je spletkarenja, prijevara, terora i mnogo štošta, o čemu se ne može ovdje govoriti.”85

Među razlozima koji su navođeni u prilog Kulenovićeva izbora bio je i onaj da ima idžazetnamu: „Mi smo isticali potrebu da se izabere čovjek koji nije okružen našim strančarsko-političkim zadjevicama, […] mi smo tražili našega čovjeka, koji ima sve kvalifikacije, koje su potrebne reis-ul-ulemi i napokon smo ga našli u osobi Džaferi-IIhami efendije Kulenovića. Džaferi-IIhami efendija Kulenović je naše gore list. Rođen je na Krajini u gradu Petrovcu. Nauke je svršio u Carigradu, uzeo je idžazet (kurziv M. M.), svršio je hukuk (pravni fakultet), služio je kao sudac u Skadru, Edreni i Carigradu. Za Ćamil pašine vlade bila mu je povjerena važna funkcija ministra javne sigurnosti, a danas se nalazi u Carigradu i služi kao pravni savjetnik u vrhovnom vijeću za trgo­vinu i obrt.86 Po kazivanju svih, koji ga osobno poznaju, jedan je od najspremnijih i najodličnijih si­nova naše grude, jer je i vjerski i svjetski obra­zovan, kome je i u Turskoj teško naći premca. Osim toga imade dugogodišnju kancelarijsku praksu, koja je naročito potrebna našemu rijasetu.”87 S druge strane, protivnici njegove kandidature naglašavali su da je od strane vlasti vršen pritisak na državne činovnike, osobito šerijatske sudije, koji su bili članovi Izborne kurije da glasaju za Kulenovića, a, općenito na protivnike njegove kandidature, da ne agitiraju protiv Kulenovića.88 Argumenti koji su navođeni protiv Kulenovića bili su da „Kulenović uopće ne zna naših prilika, pa će biti samo lutka u tuđim rukama.”89

Sam Kulenović, koji je u to vrijeme bio član Apelacionog vijeća na Prizivskom sudu (Ganaim-i Bahriye Divan-ı İstinaf) u Istanbulu, kako izgleda, bio je zatečen prijedlogom da uđe u izbor za reisul-ulemu. Odgovarajući na prijedlog vezan za kandidaturu, a koji mu je predočio Safvet-beg Bašagić, Kulenović je 9. maja 1913. godine iz Istanbula poslao Bašagiću pismo u kojem je kazao kako je iznenađen ponudom, naglašavajući „posebno zbog toga što sam uvjeren da u našoj dragoj domovini Bosni i Hercegovini danas ima mnogo onih koji mogu obnašati ovu dužnost, kao što su Čušević, Smailbegović,90 Proho,91 koje dobro poznajem i koji su izvrsni u islamskim naukama, i koji, priznat ću, imaju prednost u odnosu na mene.”92 Naglasio je kako bi, u slučaju da prihvati kandidaturu, nužno bilo razmotriti sljedeća pitanja: da li će njegovih sedamnaest, odnosno osamnaest godina koje je proveo u službi u Turskoj biti uzeto u obzir u vezi s penzionisanjem? Da li će prava koja je stekao u službi biti priznata? I, konačno, šta bi sve podrazumijevala funkcija reisa?93 Pritom je bio iznenađen da „nekome ko nosi civilno odijelo bude ponuđeno mjesto koje pripada onima koji nose ahmediju”94, tj. bio je iznenađen činjenicom da je njemu koji nije u ulemanskoj službi ponuđena kandidatura za mjesto koje pripada ulemi. Jasno je da je smatrao kako činjenica da je imao idžazetnamu iz islamskih znanosti nije značila da samim time pripada ulemi. Naime, presudno je bilo to što nije službovao na pozicijama koje pripadaju ulemi. Kao argument da je i u novonastalim okolnostima u Bosni i Hercegovini to uzimano u obzir može poslužiti podatak da je Džemaludin Čaušević 1909. godine dao ostavku na poziciju profesora u Šerijatskoj sudačkoj školi u Sarajevu zbog toga što je Osman Nuri Hadžić imenovan na mjesto direktora ove škole. Osman Nuri Hadžić završio je medresu i Šerijatsku sudačku školu, a u vrijeme imenovanja na mjesto direktora bio je službenik u Zemaljskoj vladi i istovremeno profesor u Šerijatskoj sudačkoj školi. Ipak, njegov izbor Čaušević je smatrao „nepodesnim jer nije iz ilmijanskog staleža”, štaviše, smatrao je da je time „nanesena uvreda ilmijanskom staležu.”95

Idžazetnama Džafera Ilhami-bega Kulenovića – opis rukopisa
i prijevod teksta

Tekst idžazetname napisan je na arapskom jeziku. Radi se o općoj idžazetnami (̓iğāza ‘āmma) kojom Salih Hilmi Zeničanin daje Kulenoviću ovlaštenje da se može na njega pozivati i prenositi one znanosti, odnosno djela koja je kod njega slušao. U idžazetnami su navedeni nizovi učenjaka (sanad) za tefsir, fikh, hadis, te pojedinačna djela: Buharijev Ṣaḥīḥ i Muslimov Ṣaḥīḥ. U istom kodeksu, odmah nakon opće idžazetname nalazi se i idžazetnama za prenošenje djela Dalāʼil al-ḫayrāt. Rukopis ima jedan zaštitni list na početku, a tekst počinje na poleđini (recto) prve folije. Rukopis idžazetname sastoji se od devet folija (1b-9a). Paginacija je urađena naknadno, grafičkom olovkom. Tekst je napisan u rimovanoj prozi, u formi paralelizama, pri čemu se, najčešće, različitim rimama rimuju dvije fāṣile („rečeniceˮ). Na kraju svake fāṣile nalaze se ukrasni krugovi, odnosno nedovoljno precizno urađene rozete (šamsa) tamnozlatne boje. Folije sadrže kustode, ukoso ispisane, kako je uobičajeno. Tekst je ispisan nasẖ pismom, tinta je crne boje. Tintom crvene boje ispisana su imena učitelja i učenika. Tekst je uokviren tamnozlatnim okvirom, širine 6 mm, koji je opet uokviren tankom crvenom linijom. Ukrasno zaglavlje, ʻunwān, urađeno je u formi mihrabiyye, višebojne, simetrične floralne dekoracije koja asocira na oblik mihraba. Manje, horizontalne, višebojne, floralne vinjete nalaze se u rukopisu na nekoliko mjesta koja predstavljaju početak novih cjelina (početak sanada za novu znanost i sl.), a vertikalne floralne vinjete nalaze se s lijeve i desne strane stihova i dove na kraju idžazetname. Vertikalne floralne vinjete nalaze se i na dva mjesta na marginama, paralelno s navođenjem imena učenika i učitelja u tekstu. Sitni ukrasi u vidu jednoga, dva ili tri listića nalaze se na nekoliko mjesta u tekstu, iznad slova t, k i l.

Na kraju rukopisa, na dnu stranice, u okviru kvadrata sa tamnozlatnom podlogom nalazi se floralna dekoracija koja uokviruje otisak pečata s imenom davaoca idžazetname i godinom njena izdavanja: Salih al-Hilmi, 1313. Nakon teksta idžazetname nalazi se zabilješka koja kaže da je tekst ispisao i ukrasio (raqamah) sam davalac idžazetname Salih Hilmi Sin Ibrahimov Bošnjak, po rođenju Zeničanin, nastanjen u Istanbulu, godine 1313. h.

U nastavku slijedi integralni prijevod teksta idžazetname:

U ime Allaha Milostivog Svemilosnog

Hvala Allahu koji širi grudi učenjaka svjetlima nauka korisnih. I koji daje da iz usta njihovih teku dragulji umijeća svijetlih. I koji prostire trpeze svoje darežljivosti što kazuju o Njegova bivanja nužnosti. I koji sve znanjem obuhvata. I koji svjetove sve obujmljuje dobročinstvom i blagodatima. O sveobuhvatnosti znanja Njegova i savršenstvu moći Njegove govori svako stvorenje što ga stvara. Znanju Njegovu ne izmiče ni koliko je trun ni na Zemlji ni na nebu. A oni znaju iz znanja Njegova samo što On hoće96. Slavljen neka je Onaj u prostranstvu čijeg stvaranja i moći zagube se opsjene. Snovi se nadmeću da dočaraju nemoć spoznavanja Biti Njegove i dokučivanja Tajne Njegove. Svjedočimo da nema boga osim Allaha jedinoga i da On druga nema, onako kao što to svjedoče meleki i oni koji znaju. I svjedočimo da je naš odabranik Muhammed rob Njegov i poslanik Njegov, čiju visoku čast i mjesto uzvišeno posvjedoči mjesec puni. I blagoslov Božiji prizivamo za najdivnijeg i najćudorednijeg u rodu ljudskome. Onoga koji je poslan da upotpuni plemenite ćudi i da mudrost pravom stazom povede. I blagoslov Božiji prizivamo za čeljad njegovu. Oni su ključevi dobra i riječi su njihove pouzdane. I za njegove ashabe, koji su svjetiljke hoda po pravome putu. I za ljude razbora blagoslov Božiji prizivamo.

Doista je najbolje čemu treba težiti i za čim treba tragati i najdragocjenije za čim treba žuditi i šta treba želiti, dragulj nauke kojim se učeni odlikuje nad neznalicom i s kojim se čovjek uzdiže na najviše stepene. I s kojim pronalazi put do cilja, a u srcima poštovanje zadobiva. Ta i deve mlade čovjeku se povinuju, a i neuljuđeni beduini plemenske vođe poštuju, jer vide da znanje je njihovo postojano. Općenito kad se uzme, preneseno (naql) i razum (aql) svjedoče podjednako da biti učen i biti neznalica jeste oprečno i da to nipošto nije jednako. I zato On koji Silan i Uzvišen je u svojoj Knjizi brižljivo čuvanoj kaže: „Zar su isti oni koji znaju i oni koji ne znaju”97, „nije isto kad je neko slijep i kada vidi”98, „a niko te neće obavijestiti kao Onaj koji sve zna.”99 U predaji koja je prenesena od najboljega iz roda ljudskoga kaže se: „Bolje je poraniti i u traženju znanja dan provesti nego poraniti i u borbi na putu Boga uzvišenoga dan provesti.” „Meleki podmetnu svoja krila onome koji traži nauku iz zadovoljstva onim što čini. Doista, za učenoga čovjeka oprosta traži sve na nebesima i na Zemlji, čak i ribe u moru.” Hadisi o ovome su brojni i radosti donose, a slijede ih oni koji opomenu primaju i koji pravim putem hode. Neka su spašeni oni koji slijede put ispravni. Znanje je sposobnost što čovjeku koji je posjeduje daje premoć nad vlašću.

Vrijednost znanja je visoka, a ponad univerzuma cijeloga ime se njegovo uzdiže. Miris ove blagodati širi se iz vrta „a On je Adema imenima svima podučio.”100 Ono svuda dopire, a najčasnije znanje jeste znanje o šerijatu i vjeri. Posjednik takvoga znanja najdivniju nagradu zaslužuje, oko znanja toga okreće se sreća oba svijeta, pred znanjem time šire se grudi, osim onih koji to ne žele. Zbog toga će vazda biti onih razborom obdarenih koji će znanje ovo željeti dokučiti makar i među zvijezdama bilo. Vidjet ćeš kako najdostojanstveniji ljudi sedlaju ate krećući u potragu za ovim znanjem, uspinju se do visina njegovih, kao što se zvijezde na nebu visoko uzdižu, želeći da njima pripadne čast da se prema njima upravljaju oni što s puta su skrenuli u noći tamnoj, htijući postići čast koja pripada onima koji uče i druge poučavaju, onako kako je to opisao ponos svega ljudskoga roda, blagoslov i mir Božiji neka su uz njega, kada je kazao: „Bolje ti je da Allah uputi jednog čovjeka tvojim posredovanjem nego da deve crvene skupocjene imaš.” *** Jedan od takvih učenjaka jeste oštroumni, razbora blistava, pronicavosti plamteće, prirode propitivačke, nosilac prvoga stepena, ʻaliyy al-ʼaʻalā u političkim i pravnim naukama na slavnom Pravnom fakultetu101 koji je pod pokroviteljstvom vladara muslimana, Qūlan-zada Ğa‘far ̓Ilhāmī Ibn Bakir-beg al-Busnawī al-Petrūfčewī [Kulenović Džafer Ilhami Sin Bekir-bega Bošnjak Petrovčanin], neka ga Allah blagošću svojom svijetlom obaspe. Prisustvovao je predavanjima ovoga siromaha, redovno je izlagao na njegovim predavanjima, mjesecima i godinama, kako bi se u nisku isnada102 uvrstio, i kako bi se za njega vezao, jer rečeno je: „Ko nema seneda103 isti je kao neko ko nema porijekla.” I kod mene je teoretske i praktične znanosti savladao snagom svoga razmišljanja ispravna i umijećem svoga uma oštroga. Savladao je znanosti prenesene i racionalne, i ovladao je potankostima ogranaka i osnova. A zatim je zatražio dopuštenje (idžazetnamu) da može prenositi ono što je slušao kod mene, i da se može, u onome za šta je valjano dopuštenje od mene stekao, pozivati na mene.

Držim da je kadar prenositi, da nije sklon novotarijama i zabludama, i shodno svim uvjetima dajem mu opću idžazetnamu da može iznositi sudove i načela bez kojih se ne može nikada i nigdje, računajući pri tome na nagradu vječnu, i opskrbu postojanu, a shodno ovlaštenju koje mi je dao upućeni u ezoterične i egzoterične znanosti, more obilja, bez premca u svome vremenu, jedinstven u svome dobu, najveći učenjak svoga doba, junak na mejdanu spoznaje, predvodnik pomna promatranja, uzor među učenjacima, stup među uglednicima, šejh hafiz ʼAḥmad Šākir al-Zaʻafrānbūlī,104 neka mu Allah mir podari i roditeljima njegovim neka se smiluje, i neka im najbolje blagodati Svoje podari. Njemu je idžazetnamu dao uzor među učenjacima i prvi među znalcima kiraeta eš-šejh es-sejjid Muḥammad hafiz Ġālib efendi sin kadije Muḥammada ̓Amīna el-Islambūlīja,105 neka ga Gospodar obaspe darovima svoje dobrote skrivene i vidljive. A njemu je idžazetnamu dao učenjak Rumelije, onaj koji vješto plovi pučinama naukā, šejh Sulaymān Ibn Ḥasan al-Kirīdī,106 neka Sudija svevišnji vječni dar mu podari. A njemu je idžazetnamu dao učenjak savršeni, more golemo eš-šeyh Ibrāhīm al-Ispīrī,107 neka mu oprosti Vladar koji iz ničega stvara. Njemu je idžazetnamu dao znalac dični ʻAlī al-Fikrī al-ʼAḫisḫawī,108neka potraje sjena njegova postojana. A njemu je idžazetnamu dao učeni, peru vični, u razboritosti nenadmašni, pisac umješni, prevodilac djela al-Siyar al-kabīr, Muḥammad al-Aynitābī.109A njemu je opću idžazetnamu u naukama dao učenjak Arapa, nearapa, Turaka i žitelja Rumelije, prvak među prvacima, raskrivatelj tajni tumačenja Kurʼana i pisac glose uz djelo ʼAnwār al-tanzīl Nāṣiruddīna al-Bayḍāwīja, čuvar Božijeg govora šejh Ismāʻīl al-Kunawī.110 A on je dobio idžazetnamu od uvaženog šejha ʻAbd al-Karīma al-Kunawīja111 al-ʼĀmidīja,112 a on od šejha Uṯmāna al-Divrikīja,113 a on od uvaženog al-ʻAlīja al-Naṯārīja al-Qayṣarīja,114 on od cijenjenog Rağaba efendīja al-ʼĀmidīja,115 komentatora djela al-Ṭarīqa al-Muḥammadiyya imama čestitog bogobojaznog Muḥammada Ibn Pīr ʻAlīja,116 on od velikog znalca, vještog u dotjerivanju knjiga ʻAbd al-Raḥmāna al-ʼĀmidīja,117 i od uvaženog munla čelebija al-ʼĀmidīja118 i Muḥyī al-Dīna,119 a njih dvojica dobili su idžazetnamu od Muḥammada al-Širwīnīja,120 a on od uvaženog učenjaka Ḥusayna al-Ḫalḫālīja,121on od uvaženog učenjaka Mīrzāğāna,122 on od poštovanog učenjaka Ğamāluddīna Maḥmūda al-Šīrāzīja,123 on od Ğalāluddīna al-Dawwānīja,124 on od Muḥyīddīna al-Kuškanārīja, on od cijelom svijetu učitelja, pečata poznavalaca, predvodnika dubokih znalaca al-sayyida al-šarīfa al-Ğurğānīja,125 on od uvaženog Mubārak Šāha,126 on od istinskog znalca Quṭbuddīna al-Rāzīja, on od velikog učenjaka Quṭba al-Šīrāzīja, on od Naṣīruddīna al-Ṭūsīja, on od al-Kātiba al-Qazwīnīja, on od al-imāma Faḫruddīna al-Rāzīja, on od al-imāma ḥuğğa al-islām al-Ġazālīja, on od Abū al-Maʻālīja ʻAbd al-Malika Ibn Yūsufa al-Ğuwaynīja, on od poletnog imama Abū al-Ṭāliba al-Makkīja, Allah neka se svima njima smiluje, neka ih On koji je premilostivi nastani u odaje džennetske. (***) A ovaj veliki znalac [ʼAḥmad Šākir al-Zaʻafrānbūlī] učio je tefsirsku nauku i fikh koji prosvjetljava od šejha Ismāʻīla al-Qunawīja, o ovaj od svoga učitelja ʻAbd al-Karīma al-Qunawīja al-Āmidīja, on od svoga učitelja Muḥammada al-Yamānīja al-Azharīja,127 on od šejha ʻAbdulḥayya128 i šejha ʻAbdurraḥīma,129 a šejh ʻAbdurraḥīm od al-Ṯawbarīja, on od ʻUmara Ibn Nuğayma, autora djela al-Nahr,130a šejh ʻAbdulḥayy od ʻAlīyya al-Maqdisīja,131 a šejh al-Maqdisī i ʻUmar Ibn Nuğaym od velikog učenjaka Šihābuddīna ʼAḥmada Yūnusa, poznatoga kao al-Šiblī,132 on od velikog učenjaka ʻAbd al-Birra Ibn Šaḥne,133 on od istinskog znalca, imama al-Kamāla Ibn al-Hammāma,134 on od šejha Sirāğuddīna ʻUmara Ibn ʻAlīja al-Kanārīja,135 poznatog kao Qāriʼ al-Hidāya,136 on od šejha ʻAlā’uddīna al-Sīrāmīja,137 on od sejjida Ğalāluddīna, komentatora djela al-Hidāya, on od svoga šejha ʻAlā’uddīna ʻAbdulʻazīza al-Buḫārīja138, autora djelā al-Kašf i al-Taḥqīq, on od učitelja učenjaka Ḥāfiẓuddīna al-Kabīra,139 autora djela al-Kāfī i al-Kanz, on od velikog učenjaka Šams al-aʼimma al-Kardarīja,140 on od Burhānuddīna141, kojem je poklonjena pažnja142 i koji je autor djela al-Hidāya, on od Šams al-aʼimma al-Saraḫsīja,143 ovaj od Šams al-aʼimma al-Ḥalwānīja,144 on od kadije Abū ‘Alīyya al-Nasafīja, on od šejha imama Abū Bakra Ibn Muḥammada Ibn al-Faḍla al-Buḫārīja,145 on od imama ʻAbdullāha al-Sabzamūnīja,146 on od emira ʻAbdullāha Ibn Abū Ḥafṣa al-Buḫārīja,147 on od svoga oca, on od Muḥammada Ibn Ḥasana al-Šaybānīja, on od Najvećeg imama, najpredanijeg i najdičnijeg učenjaka Abū Ḥanīfe Nuʻmāna Ibn Ṯābita i od Abū Yūsufa. A Najveći imam je učio od Ḥammāda Ibn Abū Sulaymāna, on od Ibrāhīma al-Naḫaʻīya, on od ʻAlqame i ʻAbdurraḥmāna ʻAbdullāha Ibn Ḥabība, on od ʻAbdullāha Ibn Masʻūda, a on od ʻAbdullāha Ibn Ḥabība, on od ʻAlīja Ibn Abī Ṭāliba, Allah neka je njime zadovoljan. A njih dvojica učili su od Muhammeda, našega Vjerovjesnika, koji je pečat vjerovjesnika, i prvak prvih i posljednjih generacija. Neka je blagoslov Božiji s njime i s njegovom porodicom svom. On je primao znanje od meleka postojanoga, Džibrila pouzdanoga, a on od Gospodara svih svjetova, blistava je Njegova veličina i nad svime Njegova je riječ. (***)

Hadis, tekst i o pravilima prenošenja učio je148 od svoga učitelja Ismāʻīla al-Qunawīja, on od svoga učitelja ʻAbdulkarīma al-Qunawīja al-Āmidīja, on od šejha Muḥammada al-Yamānīja al-Azharīja, on od velikog učenjaka Ḫalīla al-Laqānīja al-Mālikīja149 i od šejha Muḥammada al-Zurqānīja al-Mālikīja150 i od šejha Aḥmada al-Marḥūmīja al-Šāfiʻīja.151 Prvi od njih trojice učio je od Ibrāhīma al-Laqānīja i od šejha Sālima al-Sanhūrīja, a druga dvojica od Muḥammada al-Bābilīja,152 a on od Sālima al-Sanhūrīja,153 on od Nağmuddīna al-Ġayṭīja,154 on od Zakariyyāa al-Anṣārīja,155 on od al-ḥāfiẓa Ibn Ḥağara,156 autora djela Fatḥ al-Bārī, koje je komentar al-Buḫārījeve zbirke, on od Ibrāhīma al-Tanūḫīja,157 on od Aḥmada Ibn Abī Ṭāliba,158 on od Abū ʻAbdullāha Ḥusayna Ibn Mubāraka,159 on od Abū al-Waqta ʻAbdul’awwala ʻĪsāa al-Harawīja,160 on od Abū al-Ḥasana ʻAbdurraḥmāna Ibn Muẓaffara al-Dāwūdīja,161 on od Muḥammada Ibn Yūsufa Ibn Maṭara al-Firabrīja,162 on od imama svih imama i učitelja hafiza ummeta Abū ʻAbdullāha Muḥammada Ibn Ismāʻīla al-Buḫārīja,163 sa spojenim nizom prenosilaca (sanad) do najodabranijeg među svim vjerovjesnicima, pozdravi najljepši njemu. (***)

Ibn Yūsuf kaže: Muḥammad Ibn Ismāʻīl al-Buḫārī prenio nam je svoje djelo al-Ğāmiʻ al-ṣaḥīḥ jedanput u Firbaru i jedanput u Buhari. (***)

A Muslimov Ṣaḥīḥ slušao je164 od svoga učitelja s nizom prenosilaca koji seže do al-Ḥāfiẓa Ibn Ḥağara, u vezi s čim je kazao: Prenio nam je al-Tanūḫī i kazao: Prenio nam je Abū al-Faḍl Sulaymān Ibn Ḥamza od ʻAlīja Ibn Ḥusayna, on od al-hafiza Abū al-Faḍla Ibn Nāṣira, on od Abū al-Qāsima ʻAbdurraḥmāna, on od Abū Bakra Muḥammada Ibn ʻAbdullāha al-Ğawzanīja, on od Makkīja Ibn ʻAbdullāha al-Naysabūrīja, on od sakupljača Ṣaḥīḥa Muslima Ibn Ḥağğāğa al-Qušayrīja. (***)

Ṣāliḥ al-Ḥilmī Ibn Ibrāhīm al-Būsnawī al-Īzīnčawī [Salih Hilmi Sin Ibrahimov Bošnjak Zeničanin], muderis u domu Svijetloga sultanata kojemu je ime al-Qusṭanṭīniyya,165 Allah neka ga sačuva od kušnje svake, u džamiji osvajača i gazije sultana Mehmeda Hana, milost i oprost Božiji neka su s njime, izjavljuje:

Učio sam pred plemenitim učiteljima i dičnim znalcima. Među njima su učenjak čestiti, odličnik istaknuti hafiz Ahmed efendi Čorlevi i učenjak čuveni, uvaženi znalac hadži Hasan efendi Rizevi,166 neka ih Premilosni uvede u okrilje džennetsko. (***)

Ostavljam ti u amanet brate moj, radosti oka mojega i radosti duše moje, da bogobojazan budeš i Bogu da se pokoravaš, i da vodiš računa o onome što si dužan prema Bogu i da se držiš daleko od nemara prema tim dužnostima. Čuvaj se da ne padneš u bezdane grijeha i kaj se pred Onim koji svime upravlja, tako će ti se otvoriti putevi mudrosti i kapije blagodati. Uzvišeni Allah kaže: „A da su stanovnici sela i gradova vjerovali i grijeha se klonili, Mi bismo im blagoslove i s neba i iz zemlje slali.”167 Prenosi se da će onome ko iskreno bude pokoran Allahu četrdeset dana poteći izvori mudrosti iz njegovih kutnjaka. Svoje znanje ukrasi razmišljanjem, razboritošću i radom. Nastoj da budeš blage ćudi i ne predaji se dugoj nadi. Donesi salavat Božijem Poslaniku odabranom kad kreneš čitati, učiti i druga dobra djela činiti. U istraživanju uljudan budi, i kloni se raspre, i sporenja, i zaodjeni se dostojanstvom, i suzdržanošću. I budi daleko od svega što u poniženje vodi i što u sramotu zove. Vođa pravovjernih ʻAlī Ibn Abī Ṭālib, neka Allah plemenitim učini lice njegovo, kazao je:

Ako nisi o nekome ovisan, bit ćeš mu jednak,

Ako ovisiš o nekome, ti si njegov sužanj,

Ako daješ nekom, ti si njegov zapovjednik.

Neka ti znanje i djela budu najvažniji i na prvome mjestu i neka ti predani učenici budu najdraži i najcjenjeniji. Nastoj postići Božije zadovoljstvo u svemu. Budi zadovoljan Njegovom odredbom i kada si tužan i kada si radostan. Ne propuštaj namaz i bit ćeš uspješan i spašen. Budi bogobojazan pa ćeš biti plemić. Ovo su ti moji savjeti koje ti ostavljam u emanet. Neka te Allah Uzvišeni uvijek čuva. Nemoj ono što je dobro i čija vrijednost ne prolazi žrtvovati zbog nečega što je prolazno. I nemoj biti od onih koji mijenjaju bolje za lošije. Razmišljaj pažljivo o riječima Uzvišenoga: „Ono što je u vas – prolazno je, a ono što je u Allaha – vječno je.”168I ne zaboravi učiti dovu za dobro:

Molim Allah da mi oprosti zbog riječi koje nisu pratila djela

Nerotkinji ja sam time porod pripisivao.169

Hvala Allahu koji daje da se poslovi privedu kraju, i salavat i selam najboljem kojega ljudi znaju, i plemenitoj njegovoj porodici i ashabima njegovim poštovanja dostojnim.

***

Napisao i ukrasio rob Božiji, koji traži oprost Gospodara svoga plemenitoga, Salih Hilmi sin Ibrahimov Bošnjak, po rođenju Zeničanin, nastanjen u Istanbulu. Neka se Allah smiluje njemu i njegovim roditeljima. Godine hiljadu tristo i trinaeste.170

Zaključak

Džafer Ilhami-beg Kulenović, rođen 1867. godine u Bosanskom Petrovcu, Bosna i Hercegovina, završio je 1895. godine Pravni fakultet (Mekteb-i Hukuk) u Istanbulu, koji je osnovan s ciljem modernizacije pravosudnog sistema, odnosno s ciljem obrazovanja kadrova za građanske sudove. Iste te godine stekao je i idžazetnamu iz tradicionalnih islamskih znanosti. Razlozi ovog „dvojnog” obrazovanja, ne uzimajući u obzir Kulenovićev entuzijazam, mogu se tražiti u prijelomnim historijskim događajima i korjenitim i dramatičnim društvenim i historijskim promjenama u Osmanskom Carstvu i Bosni i Hercegovini. Posjedovanje idžazetname, uz diplomu Pravnog fakulteta, otvaralo je Kulenoviću mogućnost da, pored poslova u oblasti pravosuđa i administracije, može obavljati i poslove koji pripadaju staležu uleme.

Kulenoviću je išla u prilog politika koju je proklamirao Dževdet-paša, a po kojoj je neko ko je, pored Pravnog fakulteta, završio medresu, odnosno stekao idžazetnamu, imao više šanse da uspije u građanskim sudovima kao sudija ili tužilac, što se naročito odnosilo na dolazak na najviše položaje u sudskoj hijerarhiji.

Što se tiče bosanskohercegovačkih okolnosti, Kulenović je i s idžazetnamom koju je stekao u Istanbulu mogao obnašati položaj kadije u Bosni i Hercegovini. Od te mogućnosti i upisivanja na istanbulski Mekteb-i Nüvvab, na kojem se školovao kadar za šerijatske sudove, ili eventualnog upisivanja na istoimenu školu u Sarajevu, moglo ga je odvratiti to što položaj kadije u Bosni i Hercegovini u vrijeme Austro-Ugarske Monarhije nije bio na zavidnom nivo u vrijeme kada se upisivao na fakultet.

Mogućnosti koje su u Istanbulu stajale pred Kulenovićem, u slučaju da se zadovoljio idžazetnamom, bile su manje privlačne. Mogao je raditi u ilmijanskom staležu ili administraciji. Napredovanje do položaja dersiama, odnosno muderisa u jednoj od velikih džamija iziskivalo je još četiri godine obaveznog čekanja nakon dodatnog ispita, dok je imenovanje na neku pravosudnu funkciju s diplomom Pravnog fakulteta bilo zagarantovano odmah. Usto, primanja sudija i tužilaca bila su mnogostruko veća od primanja muderisa i drugih pripadnika ilmijanskog staleža.

Podržavaoci njegove kandidature za reisul-ulemu u Bosni i Hercegovini 1913. godine isticali su to da je u Istanbulu stekao idžazetnamu i završio Pravni fakultet. Iz njegova odgovora na ponuđenu kandidaturu jasno je kako je sam smatrao da to što ima idžazetnamu iz islamskih znanosti nije značilo da samim time pripada ulemi.

Izvori

Arhiv GHB, A-2261/TO, 1313/1895

BOA. DH. SAİD. d, nr. 76/301, str. 301; d, nr. 78/93

BOA. BEO. 129, 91386; 2993/224433; 3924/294297

BOA. İ. AZN. 48/41; 110/18

BOA. İ.DH. 1497/21

BOA. İ. DUİT. 17/54; 50/95; BOA. İ .DUİT.  50/98

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, Istanbul.

Historijski arhiv Sarajevo, Sarajevo, BS-HAS / 177

Süleymaniye Kütuphanesi, Istanbul, 06 Hk. 17781/1; 06 Mil. Yz. A. 3931/1

Literatura

Akdemir, Dilek, II. Abdülhamid dönemi Bosna-Hersekli devlet adamları, neobjavljeni magistarski rad, Yozgat Bozok Üniversitesi, Yozgat, 2018.

Akgün, Mehmet, Sicill-i Ahval Defterlerine Göre Osmanli Bürokrasisinde Bosna Doğumlu Memurlar, neobjavljeni magistarski rad, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa, 2017.

Akgündüz, Murat, Osmanlı Dersiamları, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, Istanbul, 2010.

Akiba, Jun, “A New School for Qadis: Education of the Sharia Judges in the Late Ottoman Empire”, Turcica, No. 35, 2003, str. 125-163.

Akiba, Jun, “Sharī‘a Judges in the Ottoman Nizāmiye Courts, 1864-1908”, Osmanlı araştırmaları: The Journal of Ottoman Studies, No. 51, 2018, str. 209-237.

Akşin, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele: Son Meşrutiyet (1919-1920), II, Türkiye İş Bankası, Kültür Yayınları, Istanbul, 1998.

Albayrak, Sadik, Son Devir Osmanlı Uleması, t. I-V, Milli Gazete Yayınları, Istanbul, 1981.

Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk (English edition): The Speech, Ataturk Research Center CT, 2020.

“Bezi Kulinovići”, Narodne pjesme Muslimana u Bosni i Hercegovini, sabrao Kosta Hӧrmann 1888-1889, Knj. 2, Svjetlost, Sarajevo, 1990, str. 602-606.

Buljina, Harun, Empire, Nation, and the Islamic World: Bosnian Muslim Reformists between the Habsburg and Ottoman Empires, 1901–1914, neobjavljena doktorska disertacija, Columbia University, 2019.

Erbay, Halil Ibrahim, Teaching and Learning in the Madrasas of Istanbul During the Late Ottoman Period, neobjavljena doktorska disertacija, School of Oriental and African Studies, University of London, London, 2009.

Ergün, Mustafa, II. Meşrutiyet Döneminde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yayınları, Ankara, 1996.

Gelez, Philippe, Safvet-beg Bašagić (1870-1934): Aux racines intellectuelles de la pensée nationale chez les musulmans de Bosnie-Herzégovine, New edition [online], Athènes, École française d’Athènes, 2010.

İpşirli, Mehmet, „Dersiam“, TDV İslam ansiklopedisi, IX, str. Istanbul, 1994, str. 185-186.

“Izbor kandidata za mjesto reis uleme”, Obzor, br. 344, Zagreb, 1913, str. 2.

“Izbor reisul-uleme”, Novi vakat, I, br. 20, 1913.

Jahić, Adnan, „O imenovanju Džemaludina Čauševića za reisul-ulemu 1913. godine“, Prilozi, br. 41, Institut za istoriju, Sarajevo, 2012, str. 59-78.

Kamberović, Husnija, Begovski zemljišni posjedi u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1918. godine, Institut „Ibn Sina“, Sarajevo, 2005.

al-Kawṯarī, Muḥammad Zāhir Ibn al-Ḥasan, al-Taḥrīr al-wağīz fīmā yabtaġīh al-mustağīz, Maktaba al-Maṭbūʻāt al-ʼislāmiyya, Ḥalab, [s.a.].

Kreševljaković, Hamdija, “Hadži Hasan ef. Mehmedagić – Bišćak,” Glasnik IZ,  XIX, br. 1–3, 1956, str. 104-105.

Mehmedović, Ahmed, Leksikon bošnjačke uleme, Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, 2018.

Nur, Abdurrahman, Disciplinary Transformation of Late Ottoman Legal Education (1826-1926): An Interactional Field Analysis, neobjavljena magistarska teza, İstanbul Şehir University, Istanbul, 2015.

Pandža, Hafiz Muhamed, “Merhum Džemaluddin Čaušević”, Novi Behar, br. 20, Sarajevo, 1938, str. 297-306.

“Proputovao”, Bošnjak, br. 9, Sarajevo, 1899, str. 3.

Ragıp, Mustafa, İttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi, ÖrgünYayınevi, Istanbul, 2004.

Sarıyıldız, Gülden, „Sicill-i Ahvâl Defterleri“, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVII, Istanbul, 2009, str. 134-136.

Spaho, Fehim, “Uspomene na merhum Džemaluddina”, Novi Behar, br. 20, Sarajevo, 1938, str. 293-296.

“Spomenik stare slave hrvatske prošlosti – kronika porodice Kulenovića”, Jutarnji list, 1923, str. 20.

Sulejmanpašić, Mehmed, “Bosanski muslimani u javnom životu Turske kroz posljednjih stotinu godina”, Muslimanska svijest, br. 91, 1940, str. 2.

Šehić–Ahmedov, Husein, “Kako je nastalo begovsko pleme Kulenović” (Prema narodnoj priči), Novi Behar, br. 19, Sarajevo, 1935, str. 330-331.

Traljić, Hfz. Mahmud, Istaknuti Bošnjaci, El-Kalem, Sarajevo, 2000.

Uca, Alaattin, “Milli Mücadele Yıllarında Mustafa Kemal Paşa’yı Teftiş Etmek İçin İstanbul’dan Erzurum’a Gönderilen Tahkik Heyetleri”, Atatürk Dergisi, Vol. 10, br. 1, 2021, str. 49-68.

Yörük, Ali Adem, Mekteb-i Hukuk’un Kuruluşu ve Faaliyetleri (1878-1900), neobjavljena magistarska teza, Marmara Üniversitesi, Istanbul, 2008.

Younis, Hana, Biti kadija u kršćanskom carstvu: rad i osoblje šerijatskih sudova u Bosni i Hercegovini 1878.-1914., Univerzitet u Sarajevu – Institut za historiju, Sarajevo, 2021.

Yurdakul, İlhami, “II. Abdülhamid Devri’nde Ulemazadenin Dersiamlık ve İstanbul Müderrisliği Ruusu Sınavından Muafiyeti ve Kota İmtiyazı”, u: ed. Ahmet Hamdi Furat, Sahn-ı Semân’dan Dârülfü̈nûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası XIX. Yüzyıl, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları Kitap, No. 69, İstanbul, 2021, str. 73-79.

Vardar, Galip; Tansu, Samih Nazif, İttihad ve Terakki içinde dӧnenler, İnkilap Kitabevi, Istanbul, 1960.

Zerdeci, Hümeyra, Osmanlı Ulema Biyografilerinin Arşiv Kaynakları (Şerʻiyye Sicilleri), neobjavljena magistarska teza, İstanbul Üniversitesi, Istanbul, 1998.

Web stranice

„Autobiografija Sejfulaha Prohe“, preveo s arapskog Muharem Omerdić. Dostupno na: https://www.mizkonjic.ba/2019/04/08/sejfullah-efendija-proho/ (Pristupljeno 10. 7. 2022).

Between two empires, two educational systems and two judiciary systems: Ottoman judge, prosecutor and candidate for reisul-
ulema of Bosnia and Herzegovina in 1913, Džafer Ilhami-
beg Kulenović and his ijazetnama

Summary

This article presents the biography, education and promotions in the judicial hierarchy of Džafer Ilhami-beg Kulenović (b. 1867) from Bosanski Petrovac, Bosnia and Herzegovina. In 1895, he graduated from the Mekteb-i hukuk (Faculty of Law) in Istanbul. In the same year he received an Ijazetname (degree) in Istanbul in traditional Islamic sciences from the dersiam/muderis) Salih Hilmi al-Bosnawi al-Izinçavi (Salih Hilmi Bosnavi from Zenica). Kulenović served as a judge and prosecutor in the civil courts (nizamiye mahkemeleri) in Ottoman Empire. For a brief time, he was the Minister of Police in the cabinet of Grand Vizier Kamil Pasha and advanced to the position of President of the Court of Cassation (Mahkeme-i Temyiz) in Istanbul. Kulenović was a candidate in the elections for reisul-ulema in Bosnia and Herzegovina in 1913. The paper explains the character of Kulenović’s ijazetname within the broader historical, social and cultural context. It discusses the way the ijazetname was acquired. Furthermore, the article examines why Kulenović opted for this type of „dual” education and what role ijazename could have played in Kulenović’s professional promotion in the Ottoman judicial hierarchy and in his nomination for reisul-ulema of Bosnia and Herzegovina. The article also contains an integral translation of the text of Kulenović’s ijazetname.

Keywords: Džafer Ilhami-beg Kulenović, Cafer İlhami Bey, Salih Hilmi al-Bosnawi al-Izinçavi, Salih Hilmi Bošnjak Zeničanin, Salih Hilmi Bosnevi, ijazetname, Džemaludin Čaušević, reisul-ulema, Ottoman judiciary, nizamiye mahkemeleri.

Slika 1. Dio teksta idžazetname Džafera Ilhami-bega Kulenovića,
Süleymaniye Kütuphanesi, Istanbul, 06 Hk 1778/1, fol. 3b-4a.

Slika 2. Personalni dosje Džafera Ilhami-bega Kulenovića u Sicill-i ahval, BOA. DH. SAİD. d, nr. 76/301, str. 301.

Slika 3. Iz pisma koje je Džafer Ilhami-beg Kulenović poslao iz Istanbula Safvet-begu Bašagiću 9. maja 1913. godine u vezi s kandidaturom za reisul-ulemu, Historijski arhiv Sarajevo, BS-177, str. 3.