Samira Osmanbegović-Bakšić

RUKOPISNE ZBIRKE INŠĀ᾽A

U GAZI HUSREV-BEGOVOJ BIBLIOTECI

Definicija pojma

Prvo značenje pojma inšā᾽ prema rječniku je: praviti, stvoriti, pro- izvesti.¹ Nadalje, u književnosti se pod ovim pojmom podrazumuijeva pisanje lijepe proze ili proza napisana elegantnim stilom te pisanje pisama.² Posljednje značenje bit će tema ovog rada. Kada govorimo o tradiciji kore- spondencije u Osmanskom carstvu, nezaobilazno je spomenuti da ta vrsta pripadala je prozi (nesir). Proza tog perioda dijelila se na prozu jednosta- vnog stila (sade nesir) i prozu kitnjastog stila (süslü nesir). Pisanje pisama pripadalo je prozi kitnjastog stila. Uz pojam inšâ᾽ susrećemo se i sa poj- mom münša᾽āt koji označava kodeks sastavljen isljučivo od pisama.³ Pisac münša᾽āta nazivao se münši᾽. Nauka o ovome nazivala se ‘ilmu-l-inšā᾽, koja se smatrala jednom od dvanaest disciplina u arapskoj nauci.⁴

Ukratko rečeno, inšā᾽ podrazumijeva pisanje pisama prema određe- nim stilskim normama i budući da se razvila kao rezultat potrebe carskih pisarnica, nastajala su djela münša᾽āti koja sadrže uzorke kako treba pisati pisma. Jezik zvanične korespondencije mijenjao se u zavisnosti koji se jezik koristio u datom periodu, ali, bilo da se radi o inšā᾽ima na arapskom, perzij- skom ili turskom jeziku, postojali su elementi koji su datirali čak iz vremena Muhammeda, a.s. Vremenom su nastale i neke razlike koje odslikavaju promjene u strukturi države.

Najvažnija odlika inšā᾽a - pisama, odnosno ono što ih svrstava u književnost, jeste umjetnički jezik kojim su pisana. Misli i osjećanja u tim pismima izraženi su na najharmoničniji i najmelodičniji način. Budući da

1. Şemsettin Sâmi, Kâmûs-i Türkî, Istanbul, 1317/1899., str. 177.

2. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara, 2006. (23.izdanje), str. 441.

3. Dr. Fehim Nametak, Pregled književnog stvaranja bosansko-hercegovačkih muslimana na turskom jeziku, Sarajevo, 1989., str. 38.

4. Inšā’, Gazi Husrev-begova biblioteka u Sarajevu, sig. 1987., fol. 4b.

su se kodeksi ovih pisama, odnosno norme pisanja, pisale isljučivo na odre- đenim mjestima i u određenim prilikama, to je uveliko utjecalo da se sačuva klasični stil što nije davalo piscima ove vrste previše mjesta za inovacije. Pod ovim se ne misli na stil izražavanja, već na samu formu pisma. Iz ovog razloga je inšâ᾽ sačuvao svoju osnovnu formu i ne primjećuju se veće razlike u pogledu teme i sadržaja između primjeraka pisanih u XV i onih nastalih znatno kasnije.⁵

Prema klasifikaciji koju navodi Agah Sırrı Levend, kodeksi pisama prema temama dijele se na:

1. kodekse zvanične korespondencije

2. kodekse pisama za vladare, vezire, ulemu, sudije i sl., koja sadrže tačno definisane forme početka i kraja

3. kodekse pisama jednog pjesnika i

4. kodekse pisama više pjesnika.⁶

Budući da münša᾽āti sadrže forme kako se pišu pisma od oca sinu, od sina ocu, od sina majci, od majke sinu, od brata bratu, od prijatelja pri- jatelju, od osobe koja je na višem položaju osobi koja je na nižem položaju, i obrnuto, arzuhale i druge vidove zvanične i privatne korespondencije, dosta prikladnija podjela je na: kodekse zvanične korespondencije, privatne korespondencije i kodekse pjesnika.

Neka od pravila pisanja ovih pisama su: a) ne preporučuje se da se piše ime onoga kome se šalje, ako je na višem položaju od onoga koji šalje,

b) ukoliko su na istom položaju, onda se piše ime onoga kome se se šalje, c) treba izjegavati izravno obraćanje i koristiti pasivni oblik, d) ukoliko piše osoba na višem položaju osobi na nižem, onda ne treba koristiti množinu, npr. „edesizler“.⁷

Inšā᾽ u arapskoj književnosti

Nije poznato kada se inšâ᾽ kao termin koji označava književnu vrstu počeo koristiti u arapskoj književnosti. U knjizi Kitabü’l-Êarāû wa sinā‘ti’l-

5. Doc. Dr. Ali Çetin Derdiyok, Osmanlı Devrinde Mektup Yazma Geleneği, Osmanlı Kültür ve Sanat, Ankara, 1999., tom IX, str. 732.

6. Agah Sırrı Levend, Türk Edebiyat Tarihi, Ankara, 1974., tom I, str. 18.

7. Mubahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belge Dili, Istanbul, 1994. , str. 222.

kitāb koju je Kudâme b. Ğa‘fer napisao 288/901. na više mjesta spominje se termin inšā᾽u-l-kitāb (pisanje prema određenim pravilima) i kitāb munša᾽ (pismo napisano prema određenim pravilima).

Djela o inšâ u dijele se u dvije kategorije. U prvu spadaju uzorci pisa- ma zvanične i privatne korespondencije, a u drugu teoretska djela o norma- ma pisanja pisama koja su obično sastavljali državni pisari.

Prva državna pisarnica pod nazivom Dīwānu ᾽r-resāil osnovana je u vrijeme Muavije i nakon toga nastalo je mnogo dijela iz ove oblasti. Upošljavanje pisara sa talentom vremenom je postalo potreba države, te je i ovo zanimanje dobilo na značaju. S namjerom da se podmire potrebe za ovim zanimanjem, prvo su se pojavila opća djela o tome kako treba pisati pisma. Jedno od najstarijih djela te vrste je Risāla ila’l-küttāb pisca Abdulhamīda el-Kātiba, pisara emevijskog halife Mervana II.⁸

Jedan od istaknutih pisaca ovih djela je Abdullah b. Mukaffa‘ (umro 139/756.), čija djela su bila urnek za pisanje u to vrijeme, ali i polazna tačka za književnu vrstu koja će se kasnije razviti.⁹ U djelima iz ovog perioda počeli su se unositi elementi rimovane proze.

Nema dovoljno podataka o ovoj vrsti u prva dva stoljeća Abasida, ali se u IV stoljeću po Hidžri, odnosno u X stoljeću primjećuju velike pro- mjene na polju epistolarne književnosti. Prvo je uznapredovala birokratska struktura, te su se povećale potrebe za pisarima i priručnicima za pisanje.

Značajna djela iz ove oblasti pojavila su se u vrijeme Buvejhida. Sačuvana su tri primjerka djela Munša᾽āt ar-rasā᾽l,koje je napisao Abú Isõāq as-Sābī.¹⁰

U XI i XII stoljeću nastaju djela sa uzorcima zvanične korespon- dencije na arapskom i perzijskom jeziku, jer su se u tom periodu pojavile države koje su uz arapski koristile i perzijski jezik. Jedno od takvih je Kamālu᾽l-balāġa, u kojem je Abdurahman b. Ali al-Yazdādi sabrao pisma Kabûsa Veşmgîra. Do danas je sačuvana dosta bogata zbirka inšâa iz perioda Fatimida i Ejubida.

Pored toga što je morao dobro poznavati jezik, državni pisar je tre- bao dobro poznavati i hijerarhijsku strukturu države. Djelo Ādābü’l-Kātib

8. Islam Ansiklopedisi, Inşâ, Istanbul, 2000, tom XXII, str. 335.

9. Isto.

10. Cristoph Bürgel, Die Hofkorrespondenz’Adud ad-Daulas und ihr Verhaeltsnis zu anderen historischen Quellen der frühen Buyiden, Wiesbaden, 1965., str. 112-119.

sadržavalo je podatke o dužnostima, moralnim i tehničkim pojedinostima koje pisar treba posjedovati.

U arapskoj književnosti nastalo je mnogo djela koja su u nazivu imala termine: kitāba, ¥inā‘a, tarasul, kātib, kuttāb i sva su obrađivala istu temati- ku, pisanje pisama.

Inšā᾽ u perzijskoj književnosti

Za korespondenciju na pahlevi jeziku koristio se izraz nāmenevisi. Dolaskom islama u Iran termin inšâ je prihvaćen u značenju umjetnost pisanja pisama. Osobe koje su se u drevnom Iranu bavile ovim zanimanjem nazivale su se debir, a samo zanimanje āyún-i debīrī.

Muhammed b. Abdülhâlik el-Meyhani u svom djelu Destûr-i Debîrî podijelio je pisma u tri kategorije: sultāniyat, ihvāniyat i mehāzir. Administrativno-sudska pisma, fermani, menšure, tevkiye, fetihname, šikestname, sevgendname pripadaju kategoriji sultaniyat. Privatna pisma, čestitke, pozivnice, izrazi saučešća, žalbe, didaktička pisma učenjaka i mistika ulaze u kategoriju ihvāniyāt. Pisma koja nose obilježja izjava o pre- uzimanju odgovornosti, diplome, ugovori i oporuke pripadaju kategoriji mehāzir. Pisma iz sve tri kategorije vremenom su dobila forme iz arapske književnosti.

U vrijeme Safarida, Tahirida i Samanida u pismima iz kategorije sultâniyat i ihvâniyat preovladavali su jednostaviji izrazi, a u kategoriji mahāzir književni i poetski jezik.

U perzijski jezik od vremena Seldžuka sve više ulaze arapske riječi, te on gubi svoju početnu jednostavnost. Budući da su Seldžuci koristili per- zijski kao zvanični jezik, inša kao umjetnost se nastavila razvijati u ovom periodu. Jedno od najznačajnijih djela iz ovog perioda je Destúr-i Debúrī pisca Muhammeda b. Abdülhālika el-Meyhanija.

I u vrijeme Osmanlija pisala su se djela o inšâima koja su sadržavala i primjere na perzijskom jeziku. Djelo Munša’âtü’s-salātīn, koje je Feridun Bey uručio sultanu Muratu III, sadrži 1/3 primjeraka na perzijskom jeziku. Djelo Latā’ifu-l-inşā’, koje je napisao jedan od pisara sultana Selima Yavuza, sadrži primjere pisama na arapskom, perzijskom i turskom jeziku.

Inšā᾽ u turskoj književnosti

Pored toga što je označavao disciplinu koja se bavi umjetnošću zva- nične korespondencije, termin inšâ se koristio i u značenju pisanja lijepe proze. U članku Şiir ve İnşa, koji je napisao Ziya Paša¹¹ vidimo da on ter- min inšâ koristi u značenju proza. Katib Čelebi je pisma obradio kao jednu oblast inšā᾽¹². Nakon Tanzimata, u osnovnom obrazovanju bio je uvršten predmet „Usúl-i kitābet ve inşâ“, što pokazuju da je i tada postojala veza između proze i pisanja pisama.

Zvanična pisma kao što je hatt-i humayun, irade-i seniyye, menšure i emirname, koja su se pisala u sultanovo ime i u kancelarijama koje su se u Osmanskom carstvu nazivale Divan-i Humayun, bila su jedna vrsta inšā᾽a.

Pored kodeksa uzoraka pisama i djela koja teoretski podučavaju ovoj disciplini, još jedna važna vrsta ovih djela su arapsko-turski ili perzijsko- turski rječnici termina koji se koriste u ovoj oblasti.

U osmanskom periodu razvila se korespondencija na sudu ili sa sudskim organima koja se naziva sak, a disciplina o ovome ilm-i sak. Jezik ove discipline razvio je poseban stil. Prema dostupnim podacima, najsta- rija djela na turskom jeziku iz oblasti inšâ su kratka poslanica Tarassul¹³, koju je Ahmed-i Dāī napisao u XV stoljeću, Manāhiğu᾽l-inšā pisca Yahyaa el-Katiba, Gülşen-i İnşa Mehmeda b. Edhema i Gül-i Sad-berg pjesnika iz XVI Mesihija, koje sadrži oko 100 primjeraka inšâ. Tadžizade Džafer Čelebi i Dželalzade Mustafa Čelebi, koji je poznatiji pod pseudonimom Kučuk Nišandži, samo su neki od istaknutih pisaca iz ove oblasti. Posebno su neki elementi, kao što je obraćanje i način izražavanja koje je koristio Dželalzade, ostali kao uzori sve do prve četvrtine XVII stoljeća. Inšâi na turskom jeziku su preuzeli karakteristike u pogledu sadržaja i stila iz arap- ske i perzijske književnosti.

Sastavni dijelovi inšā᾽a

1. Elkab - ova riječ je izvedena iz arapskog glagola lakabe, što znači nazvati nekoga drugim imenom pored njegovog osnovnog.

11. Ziya Paša, novine Hürriyet, serija članaka Şiir ve Inşa, god., 1868.

12. Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn, tom I, str. 398.

13. Fond Manisa İl Halk Kütüphanesi, Manisa, kolekcija Muradiye, sign. 1856/3.

Karakteristika ovog dijela je što se posebno obraćala pažnja kojem činu pripada osoba kojoj se obraća. Za oslovljavanje od nižeg nivoa ka višem koristile su se sljedeće ustaljene fraze:

“Devletlü¹⁴, inayetlü, mürüvetlü vâlâ-himem cezîlül-mükerrem efendim¹⁵ sultânım¹⁶ ağa-yı zîşân hazretlerinin hâk-pây-i¹⁷ işti- mallerine”;¹⁸

Vaša ekselencijo, moj milostivi, plemeniti, visoko vrijedni, veoma pošto- vani gospodine, moj sultanu, časnom, skromnom agi...’’

Za oslovljavanje od višeg nivoa ka nižem koriste se sljedeće ustaljene fraze:

“İzzetlü, sa’adetlü, meveddetlü karındaş-ı e’azzım paşa-yı celîlü’l-kadr hazretlerinin huzûr-ı izzet-mevfûrlarına...”¹⁹

14. Devletlü – oslovljavanje za visoke činove kao što su veziri, maršali i sl. Vidi: Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara, 2006. (23.izdanje), str. 181. Zvanični način obraćanja vezirima, maršalima, šejhu-l-islamima, agama, mekanskim zapovjednicima, članovima sultanske dinastije. Nosi značenje onaj koji ima moć i koji je sretan. Vidi: Mehmet Zeki Pakalin, Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozlugu, Istanbul, 1993., tom I, str. 438.

15. Efendi – gospodin, kavaljer, šef. Koristi se u oslovljavanju osmanskih prinčeva, čla- nova visokih vojnih struktura. Vidi: Redhause Sözlüğü, Türkçe – İnglizce, Ankara, 2005., str. 259. Kod Osmanlija se ovaj izraz prvobitno koristio za obrazovanu osobu te je vremenom potisnio riječ çelebi, koja je imala to značenje. U XIX stoljeću šire je ušao u upotrebu i prinčevima se počelo obraćati ovim izrazom. Pored toga, ovaj izraz se koristio u oslovljavanju šejhu-l-islama i majora u vojsci. Vidi: Mehmet Zeki Pakalin, Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozlugu, Istanbul, 1993., tom I, str. 505-506.

16. Sultan - izraz koji se koristio za osmanske sultane, kao i druge islamske vladare. Ovaj izraz koristi se i u drugim značenjima: I - U prenesenom značenju za opisivanje izvora Snage. II – Za onoga ko je zadovoljan svojim svijetom, ko je sultan svog svijeta. III

– Za pojedine šejhove tarikatskih redova, npr. Sultan Abdulkadir Geylani. IV- Koristi se s ciljem veličanja i izraza poštovanja. Npr. Benim sultanim – moj sultanu. Vidi: Mehmet Zeki Pakalin, Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozlugu, Istanbul, 1993., tom III, str. 264-276 .

17. Hâk-pây-i – ayak tozu - ayak türabî što doslovno znači prašina na stopalima, ili zemlja pod nogama, odnosno tih, skroman. Mehmet Zeki Pakalin, Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozlugu, Istanbul, 1993., tom I, str. 119.

18. İnşa’-i Mergub,Atatürk Katiblığı, M. Cevdet Yazmaları, sig. K.36, fol. 63

19. Iz pisma velikog vezira Mehmeda Ragib-paše valiji Peloponeza Ahmed-paši: A.NŞT, dok. 1251/51. Vidi:Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belge Dili, Istanbul, 1994., str. 223.

Moj časni, sretni, voljeni, najpoštovaniji brate²⁰, paši slavljenom i veoma poštovanom...

2. Ibtida – što znači početak nečega. Ovo je dio pisma koji sadrži pozdrav i izraze poštovanja. Ponekad su u ovaj dio uvršteni ajeti, riječi hvale i dove.

3. Taêallu¥ – nastalo je od arapskog glagola êala¥a što znači zaštititi, spasiti od nevolje. To je prelazni dio između ibtidā᾽a u dio ãalab, u kojem se moli da osoba kojoj se upućuje pismo bude spašena od svih nesreća i nevolja.

4. Ãalab – izvedeno iz arapskog glagola ãalaba, što znači tražiti, moli- ti. Ukoliko se pretpostavi da sva pisma ne sadržavaju neku molbu ili želju, onda se u ovom dijelu izražava mišljenje. Nakon toga dolaze ustaljene fraze: „mercûdur ki“ (moli se, traži se) ili „ümiddür ki” (nadamo se da...), koje izražavaju molbu i očekivanja.

5. Du‘ā᾽ – dova. Dio u kojem se upućuje dova za onoga kome se šalje pismo.

6. ) Imza – potpis. Ovo je veoma važan dio jer identifikuje pošiljaoca. Nasuprot današnjoj praksi, potpis je stavljan u lijevom uglu. Razlog ovome, vjerovatno, leži u činjenici da se pisalo arapskim pismom koje se piše od desna na lijevo. Uz samo ime dodaju se izrazi u značenju

„vaš rob“, „vaš sluga“, „vaš prijatelj“, u zavisnosti kakav hijararhijski odnos vlada između onog ko piše i kome se piše. Spomenimo neke od tih izraza ukoliko je onaj ko piše na višem položaju:

Muhibb-i muhlis – onaj koji iskreno voli (prijatelj).

Muhibb-i müştākk – onaj koji voli i čezne (prijatelj).

Ako je na istom nivou onaj koji piše i kome se piše, u potpisu se kori- ste sljedeći izrazi:

Devlethah – koji je sklon bogatstvu, koji živi u izobilju.

Dâî-i bî-iştibâh – koji bez sumnje moli.

Ukoliko piše osoba koji je na nižem položaju:

„aqallü’l-‘abd – najmanji sluga, al-‘abdü’l-faqīr’l-õaqīr - siromašni i ponizni sluga, mina’l-‘abdi ‘n-naõīf - od jadnog roba, bende-i muhlis

- iskreni sluga.

20. Napomena: ne misli se na brata po srodstvu, nego u značenju prijatelj.

Osobi koja je na višem položaju obraća se u trećem licu množine, npr. hazretleri, što znači njihovo visočanstvo, odnosno vaše visočanstvo, vaša ekselencijo. Umjesto izraza hazretleri, koji je bio isključivo za muslimane, u značenju ekselencije za kršćane se upotrebljavao izraz cenab.²¹

Prema temama i sadržaju inšâi se dijele na: pisma kojim se izražava čestitanje povodom raznih prilika: rođenja, vjenčanja, naimenovanja na funkciju (tehniyetname i tebrikname), pisma kojima se hvali neko djelo (tekrizname), izražavanje sućuti povodom smrti (taziyetname), molbe i zahtjeve (arzıhal), pismo upućeno zvaničnim institucijama povodom nekog posla (müzekker), zahvalnost za učinjenu uslugu (teşekkürname), pozivni- ce na vjenčanje i druge svečanosti zvaničnicima i bliskim osoboma (dave- tname), pismo u kojem se šalje odgovor na neku vijest (cevapname) i sl.

Dva pisma iz vrste inšā᾽a koji se nalaze u Gazi Husrev-begovoj biblioteci sa prijevodom

Kao primjer uz ovaj rad navest ćemo prijevod iz dva djela inšā᾽a u kojem se jasno prepoznaju dijelovi inšā᾽a, forme i umjetnički izrazi. Pored toga, posebno interesantno je što se radi o uzorku pisma u rukopisu 5560²² koji je, vjerovatno, nastao u Bosni, obzirom da se spominju gradovi Travnik, Zvornik i dr. Kao vid privatne korespondencije navest ćemo uzorak pisma koje se nalazi u rukopisu 6819²³.

Neka je živo vaševisočanstvo, moj uzvišeni, milostivi sultanu, dobroči- nitelju prema siromašnim i slabim. Molba vašeg sluge je: Ja, vaš sluga, nasta- njen sam u selu Orahova u nahiji Travnik. Iako je otkriveno da je Dželilović Mustafa-paša, ubio na pravdi Boga mog oca Hasana, vašeg slugu, sudija nije uvažio svjedoke kada smo otišli kod šerijatskog tužioca u sudnici u Travniku. Međutim stanovnicima cijelog sela je poznato da je ubica mog oca spomenuti Dželilović Mustafa-paša i da nisam imao parnicu ni s kim, osim sa spome- nutim ubicom. Pošto je spomenuti ubica prošao bez suđenja na vojnom sudu, moli se od onih kojima je milost ukazana: svođenje računa pripada Allahu Uzvišenom, a duši Poslanika milost, a vašoj pravdi se pokorava. Osmjelio sam se napisati molbu državi da bi tražio pravo i izvršenje. Odluka pripada vašoj

Inšā’, Gazi Husrev-begova biblioteka u Sarajevu, sig. 6819, fol.fol. 2a-3a

1. Primjer kako se piše pismo od sina majci (Gazi Husrev-begova biblioteka u Sarajevu, sig. 6819, fol.fol. 2a-3a):

Vaša milosti, moja draga, mila i dobra majko, svoju ogromnu ljubav prenosim vam selamima i izrazima zahvalnosti. Nakon što moje lice dotakne vašu cijenjenu ruku i moj pogledvaša stopala (zemlju pod vašim nogama), Uzvišeni Allah sačuva vaše tijelo od vremenskih neprilika, nevolja sa neba i nevolja ovoga svijeta. Neka Vam podari ono što želite i da budete sretni na oba svijeta. Amin! Moja poštovana majko, ne zaboravite moliti za dobro vašeg sina. Ovim putem posebno selamim svog brata Mula Mehmeda i našu sestru Umihanu. Selami našem amidži Mula Husejnu i njegovim sinovima Mula Idrizu i Mula Ahmedu uz iskrene želje i posebnu zahvalnost. Pitam vas i za vaše zdravlje. Ako se potrudite i ne zaboravite poslati komad papira sa vijestima o zdravlju, što je naša prva briga, nadamo se da će to preporoditi i obradovati vašeg sina. Kao što treba na kraju, pozdrav i molba Allahu.