070.1:323.1(569.4)

Pregledni naučni rad

Fikret Karčić

Pravni fakultet, Univerzitet u Sarajevu

KAKO JE SARAJEVSKO OSLOBOĐENJE PISALO O FORMIRANJU IZRAELA

Sažetak

Ovaj rad se bavi pitanjem kako je dnevni list Oslobođenje, organ masovne soci- jalističke organizacije Narodnog fronta u Bosni i Hercegovini (BiH), izvještavao o formiranju države Izrael. U tom smislu analizirano je pisanje Oslobodjenja u periodu januar 1947 - juni 1948.

Autor je došao do zaključka da je Oslobođenje relativno malo prostora dava- lo vijestima iz inozemstva pošto su prioritet imale vijesti o izgradnji socijalizma i učvršćivanju socijalističke vlasti. Povremeno su objavljivani tekstovi o palestinskom pitanju. To su bile većinom agencijske vijesti - najviše sovjetske novinske agencije TASS. Objavljena su i dva autorska komentara.

Oslobođenje je izražavalo tadašnju jugoslavensku poziciju u pogledu palestin- skog pitanja koja se ogledala u podršci planu podjele Palestine na jevrejsku i arapsku državu, izvještajima o proglašenju nezavisnosti Izraela i kritici arapskih zemalja koje su se vojno anagažirale u Palestini.

Ključne riječi: Palestinsko pitanje, Izrael, Oslobođenje

Formiranje Države Izrael predstavlja jedan od važnih događaja u moder- noj historiji Bliskog istoka. Od tada, Bliski istok u cjelini, a Palestina poseb- no, ulaze u žižu svjetskog interesovanja. Ovaj rad se bavi pitanjem kako je dnevni list Oslobođenje, organ masovne socijalističke organizacije Narodnog fronta u Bosni i Hercegovini, izvještavao o ovom događaju. Prije toga će biti dāti najvažniji podaci o tome kako je došlo do proglašenja jevrejske države na teritoriji Palestine.

Formiranje Izraela

Od vremena drugog halife hazreti Omera Palestina je bila u sastavu poje- dinih muslimanskih država. Od 16. do 20. vijeka (Prvi svjetski rat) Palestina je bila u sastavu Osmanske države. U toku Prvog svjetskog rata Palestinu je okupirala Velika Britanija. Jula 1922. Društvo naroda je dalo mandat Velikoj

Britaniji da privremeno upravlja ovom teritorijom. U toku dvije decenije mandata došlo je do pogoršanja odnosa između arapske i jevrejske zajedni- ce u Palestini zbog nastojanja cionističkog pokreta da u Palestini uspostavi

„nacionalni dom jevrejskog naroda“.¹Istovremeno su počeli i napadi jevrej- skih oružanih grupa na britanske snage. Velika Britanija je objema stranama davala protivrječna obećanja: jevrejskoj strani je još od 1917. i od izdavanja Balfourove deklaracije obećala stvaranje „nacionalnog doma“ u Palestini a arapskoj strani je obećavala zaštitu arapskih interesa.

Da bi načinila izlaz iz vrlo teške situacije u Palestini 2. aprila 1947. Velika Britanija je zatražila od generalnog sekretara UN-a da postavi pitanje Pale- stine na sljedeću redovnu sjednicu Generalne skupštine svjetske organizacije te da dā preporuke koje se tiču buduće uprave Palestinom. Odgovarajući na ovaj zahtjev Generalna skupština je 15. maja usvojila rezoluciju 106, kojom je uspostavljen Specijalni komitet UN-a o Palestini (UNSCOP) sa zadatkom da ispita palestinsko pitanje i pripremi izvještaj Generalnoj skupštini sa pre- porukama koje se mogu smatrati odgovarajućim za rješavanje palestinskog pitanja.

Dana 3. septembra 1947. UNSCOP je podnio izvještaj Generalnoj skup- štini u kome je iznijeto većinsko mišljenje članova Komiteta da se Palestina podijeli na dvije države - arapsku i jevrejsku. Kada se govori o odjeku ove preporuke među arapskim stanovništvom, treba imati na umu da je kra- jem 1946. stanovištvo Palestine procijenjeno na 1,846.000, od čega je bilo 1,203.000 Arapa (65%) i 608.000 Jevreja (33%).²Uz to, u svakom okrugu u Palestini u vlasništvu Arapa bilo je više zemljišta (85%) nego u vlasništvu Jevreja (7%).³Uprkos ovim činjenicama UNSCOP je preporučio da arapska država zauzme 45.5% teritorije Palestine dok bi jevrejska država zauzela 55.5% teritorije. Nakon izdavanja ovog izvještaja vlada Velike Britanije je izdala saopćenje u kome se kaže da ako Generalna skupština UN-a preporuči mjere koje nisu prihvatljive i Arapima i Jevrejima onda se britanska vlada neće osjećati obaveznim da te mjere primijeni.

Ubrzo nakon izdavanja UNSCOP-ovog izvještaja Generalna skupština je formirala ad hoc komitet za palestinsko pitanje sa zadatkom da nastavi proučavati palestinsko pitanje i dā odgovarajuće preporuke. Fomiran je i potkomitet koji je bio zadužen da istraži pravna pitanja koja se tiču Palestine. Ovaj potkomitet je 11. novembra 1947. izdao mišljenje u kome je navedeno

da bi plan o podjeli Palestine bio protivan principima Povelje UN-a i da UN-e nemaju pravo da ga primijene. Uprkos ovom izvještaju, Generalna skupština UN je 29. novembra 1947. sa 33 glasa za, 13 protiv i 10 uzdržanih usvojila Rezoluciju 181, kojom je usvojen plan o podjeli Palestine s ekonomskom uni- jom dvije države - arapske i jevrejske. Plan bi stupio na snagu 15. maja 1948., kada prestane britanski mandat u Palestini. Prema ovoj rezoluciji mjesta od religijskog značaja u Jerusalimu i oko njega ostat će corpus separatum i bit će pod međunarodnom kontrolom koju će administrirati UN-e.⁴Iako su SAD podržale rezoluciju 181, Ministarstvo vanjskih poslova SAD je preporučilo da se Palestina stavi pod starateljstvo UN-a, da se ograniči jevrejsko useljava- nje u ovu zemlju a da se Palestina podijeli na arapske i jevrejske prokrajine a ne države. U ovom slučaju došlo je do razilaženja između Ministarstva vanj- skih poslova SAD, na čijem čelu je bio George C. Marshall, i predsjednika SAD Harryja Trumana.⁵Ministartsvo vanjskih poslova SAD u svom stavu bilo je motivisano potrebom očuvanja dobrih odnosa sa arapskim svijetom zbog pojačane uloge SSSR-a u tom svijetu i mogućem općem ratu u Palesti- ni, jer su arapske zemlje zaprijetile ratom odmah nakon usvajanja rezolucije

181. S druge strane, predsjednik Harry Truman je privatno obećao Chaimu Weizmanu, budućem predsjedniku Izraela, da će podržati plan podjele. Ova razlika između Ministarstva vanjskih poslova i predsjednika SAD riješena je predsjedničkom odlukom da prizna državu Izrael samo 11 minuta nakon što je Ben Gurion proglasio nezavisnost jevrejske države u Tel Avivu.⁶S druge strane, za podjelu Palestine glasali su SSSR i istočnoevropske socijalističke države, uključujući i FNRJ.

Britanski mandat nad Palestinom formalno je isticao u ponoć 14. maja 1948. Dan ranije britanski guverner general sir Alan Cunningham je preko radija održao svoj oproštajni govor u kome je pozvao Jevreje i Arape da očuvaju mir. Ujutro 14. maja on je napustio Jerusalem idući za Haifu a u ponoć istog dana otplovio na britanskoj krstarici Euryalus. Istog dana u 4 sata poslije podne David Ben Gurion, predsjednik Jevrejskog nacionalnog savjeta, u Tel Avivu je proglasio nezavisnost jevrejske države riječima: „Pozivajući se na prirodna i historijska prava jevrejskog naroda i na rezoluciju Generalne skupštine UN proglašavamo fomiranje jevrejske države u Palestini koja će se zvati Izrael.“⁷

Već naredni dan vojne snage arapskih država: Egipta, Sirije i Jordana - ušle su na teritoriju Palestine i otpočeo je rat koji je trajao 15 mjeseci. UN-e su pokušale da posreduju u ovom slučaju, ali bez uspjeha. Izraelske vojne snage su dobile oružanu pomoć iz Francuske i Čehoslovačke te su nadvladale arapske zemlje, koje su bile prisiljene da dogovore primirje 1949. Na ovaj način fomirana je država Izrael a na području Bliskog istoka nastalo je žarište sukoba koje i danas traje.

Oslobođenje je u vrijeme formiranja Izraela bilo glavni dnevni list u BiH. U cjelini ovaj list je većinom objavljivao unutrašnjopolitičke vijesti koje su se odnosile na izgradnju socijalizma u ovoj zemlji. Vanjskopolitičke vijesti bile su kratke i zauzimale su do jedne stranice prostora. Tokom 1947. i prve polovine 1948., a to je period koji smo istraživali, vanjskopolitičke vijesti su se većinom odnosile na SSSR, istočnoevropske socijalističke zemlje i doga- đaje na Balkanu, posebno građanski rat u Grčkoj. Međutim, bilo je vijesti i o dešavanjima u Palestini.

Tokom januara 1947. Oslobođenje je donijelo vijesti o napadima na britanske vojne snage u Palestini. Nije navedeno ko vrši te napade.⁸Dana 3. marta 1947. Oslobođenje donosi vijest TANJUG-a o napadima na britanske vojnike i oficire u Jerusalemu i Haifi, opet bez navođenja ko vrši napade.⁹

Dana 16. maja 1947. Oslobođenje donosi vijest TASS-a iz New Yorka da je Ben Gurion, predstavnik Jevrejske agencije, održao kratak govor pred Političkim komitetom Generalne skupštine UN-a tražeći da UN konstatuju da Velika Britanija nije ispunila uvjete mandata i da priznaju stvarno postojanje

„jevrejske nacije“ u Palestini. Također je razmatran izvještaj o funkcijama i punomoćima Specijalne istraživačke komisije o Palestini.¹⁰

Dana 21. maja 1947. Oslobođenje je objavilo vijest agencije Associa- ted Press o tome da je laburistički poslanik u Donjem domu Britanskog parlamenta Tom Drajberg izjavio da Ministarstvo finansija SAD indirektno pomaže ubijanje britanskih vojnika u Palestini jer je Američku ligu za slo- bodu Palestine, koja prikuplja novac za preduzimanje akcije u ovoj zemlji, proglasilo za dobrotvorno društvo.¹¹

Dana 14. jula 1947. godine, Oslobođenje donosi izvještaj specijalnog dopisnika TANJUG-a o radu Anketne komisije UN-a za Palestinu. Jugosla- vija je tada bila zastupljena u specijalnom potkomitetu ove komisije. Dana 4.

8 Oslobođenje, br. 61, 5.01. 1947., str. 3; br. 62, 06.01.1947., str. 3; br. 64, 08.01.1947.

jula 1947. godine Anketna komisija je započela saslušanje različitih aktera u Palestini. Jugoslavenski delegat je bio dr. Vladimir Simić. Arapski pred- stavnici odbili su da sarađuju sa Anketnom komisijom. Jevrejske cionističke organizacije tražile su osnivanje posebne države u cijeloj Palestini ili na nje- nom „dovoljnom dijelu“, dok je Komunistička partija Palestine tražila kraj britanskog mandata i osnivanje demokratske ujedinjene države zasnovane na ravnopravnosti jevrejskog i arapskog naroda.¹²

Dana 15 oktobra, Oslobođenje donosi izvještaj TASS-a o radu Komiteta za pitanje starateljstva Generalne skupštine UN-a. U tom komitetu raspravlja- no je o sudbini Palestine nakon povlačenja britanske vojske. Poljski delegat podržao je stvaranje dvije države u Palestini. Sličan stav zauzela je i čehoslo- vačka delegacija. Predstavnici Pakistana i Egipta izjasnili su se protiv podjele Palestine a za stvaranje jedne arapske države. Predstavnik Švedske podržao je podjelu Palestine i tražio da se Jevrejima omogući useljavanje u ovu zemlju.¹³Oslobođenje je 5. novembra donijelo vijest da je treća grupa palestinske omladine radila i završila smjenu na omladinskoj pruzi Šamac-Sarajevo. Najstariji u ovoj grupi je bio Isak Maestro, koji je izjavio za Oslobođenje da bi želio da njegova dvonacionalna država postane „ujedinjena i složna kao

Dana 28. novembra 1947. godine, Oslobođenje objavljuje vijest TASS-a iz New Yorka u kojoj se kaže da je Specijalni komitet Generalne skupštine UN-a za Palestinu usvojio prijedlog o podjeli Palestine na dvije nezavisne države. Na sjednici ovog komiteta održanoj 25. novembra 1947. godine, Komitet je sa 25 članova za, 13 glasova protiv i 17 uzdržanih usvojio prijedlog o podjeli Palestine na arapski i jevrejski dio. Za ovaj prijedlog su glasali: SSSR, Ukra- jina, Bjelorusija, Poljska, Čehoslovačka, Norveška, Švedska, SAD i drugi. Uzdržali su se: Velika Britanija, Francuska, Kina, Indija i druge. Usvojeni izvještaj bit će podnijet plenarnoj sjednici Generalne skupštine UN-a.¹⁵

Dana 9. marta 1948. godine Oslobođenje prenosi vijesti TASS-a, o tome kako će se obaviti savjetovanje stalnih članova Savjeta sigurnosti o Palestini – direktno ili putem komiteta. Vijest je praćena karikaturom koja pokazuje kako Velika Britanija naoružava i Arape i Jevreje govoreći: „Uzmi ovo i brani se. Ja sam na tvojoj strani.“¹⁶

Dana 23. aprila 1948. godine Oslobođenje donosi vijest TASS-a da je na sjednici Političkog komiteta UN-a američki predstavnik tražio da se uspostavi

starateljstvo nad Palestinom, jer se podjela Palestine na arapsku i jevrejsku državu ne može sprovesti mirnim putem. Predstavnik SSSR-a Andrej Gromi- ko se tome usprotivio smatrajući da je ranija odluka UN-a o podjeli Palestine pravilna i da UN moraju preuzeti efikasne mjere da se ona sprovede u djelo.¹⁷Dana 26. aprila 1948. Oslobođenje donosi vijest Reutera da je u Ammanu (Transjordanija) potpisan ugovor o vojnoj intervenciji u Palestini. Također je objavljeno da su jedinice Arapske lige pod komandom Fauzija Kaudžija

Dana 30. aprila 1948. godine, Oslobođenje donosi vijest da Englezi protiv Jevreja u Palestini upotrebljavaju i avione na frontu kod Jaffe.¹⁹

Dana 5. maja 1948. godine, Oslobođenje donosi vijest o izjavi jugosla- venskog predstavnika dr. Jože Vilfana na sjednici Komiteta br. 1 Generalne skupštine UN-a održanoj 3. maja 1948., koji je kritikovao američki prijedlog o starateljstvu nad Palestinom i davanje ograničene autonomije Palestini. Po njegovim riječima to bi značilo da bi i Arapi i Jevreji u Palestini bili jednako obespravljeni. Jugoslavenski predstavnik je podvukao da treba sumnjati u iskrenost američkog prijedloga te da na prvom mjestu treba ukinuti britanski mandat i osigurati slobodu jevrejskog i arapskog naroda. Zato je iznio stav FNRJ da je protiv američkog prijedloga.²⁰

Dana 16. maja 1948. godine, Oslobođenje prenosi vijest Reutera iz Tel Aviva u kojoj se kaže: „Rojter javlja da je jučer u Tel Avivu proglašeno osni- vanje nezavisne jevrejske države u Palestini koja će se zvanično zvati Izrael. Osam časova prije isteka britanskog mandata nad Palestinom, Jevrejsko narodno vijeće izdalo je jučer popodne proglas o stvaranju nezavisne jevrej- ske države u kome se kaže da će Jevrejsko narodno vijeće u svom sadašnom sastavu vršiti i funkcije privremene vlade države Izreala.“²¹U istom broju Oslobođenje donosi još nekoliko vijesti među kojima i onu da su SAD na sjednici Političkog komiteta Generalne skupštine UN-a dan prije isteka man- data predložile da se uvede privremeni režim u Palestini i starateljstvo nad Jerusalemom. Tome se usprotivio sovjetski predstavnik. Ovaj prijedlog je odbacila i Generalna skupština na zasjedanju od 14. maja. Također se prenosi vijest TASS-a da će vojske arapskih zemalja ući u Palestinu čim u njoj pre- stane britanski mandat. Na kraju donosi se i vijest Reutera o borbama između Jevreja i Arapa u Jerusalemu i na drugim frontovima.²²

Dana 23. maja 1948. godine Oslobođenje donosi vijest TASS-a da je ukrajinski delegat u UN optužio Veliku Britaniju da učestvuje u ratu protiv Izreala. Naveo je da je napad vojske Transjordanije učinjen na inicijativu Velike Britanije i da Arapska legija, koja se bori u Palestini, predstavlja bri- tansku vojnu jedinicu. Nakon toga su slijedile i druge vijesti o borbama u Palestini.²³

Dva dana kasnije, Oslobođenje donosi vijest Reutera da se u Jerusalemu i dalje vode ogorčene borbe, da je Izreal spreman da izvrši odluku Savjeta sigurnosti UN-a o obustavi vatre, ali da to ne žele arapske zemlje.²⁴

Dana 28. maja 1948. godine, Oslobođenje donosi vijest TASS-a o uspo- stavljanju diplomatskih odnosa između SSSR-a i države Izrael. Isto tako se objavljuje vijest TASS-a da je Južnoafrička Unija priznala državu Izrael.²⁵

Dana 29. maja 1948. godine, Oslobođenje donosi vijest iz Vašingtona da cjelokupna američka štampa zahtijeva od Velike Britanije da obustavi pruža- nje pomoći arapskim državama za vođenje rata.²⁶

Dana 30. maja 1948. godine, Oslobođenje objavljuje prvi autorski komen- tar iz pera Gojka Momića pod naslovom “Petrolejske kompanije podržavaju rat u Palestini“. Autor optužuje Veliku Britaniju za imperijalističu politiku

„zavadi pa vladaj“, zaoštravanje arapsko-jevrejskih odnosa konstatirajući da iza takve politike stoje velike petrolejske kompanije. Optužuje Anglo-Ameri- kance za namjeru da produže starateljstvo nad Palestinom i hvali SSSR, koji se zalagao za podjelu Palestine kao najrealnije rješenje. Spominje da su drža- vu Izrael zvanično priznali SSSR, SAD, Poljska, Čehoslovačka, Jugoslavija, Urugvaj i neke druge zemlje. Optužuje arapske države da su postale nova okupaciona sila u Palestini sa britanskim oficirima i Glab-pašom (komadan- tom Arapske legije – FK) na čelu. Autor zaključuje da je sadašnji rat u Pale- stini posljedica anglo-američkih intriga na Bliskom istoku.

Dana 5. juna 1948. Oslobođenje objavljuje vijest Associated Pressa, da je predsjednik privremene izrealske vlade David Ben Gurion, izjavio da su zaplijenjeni arapsko-britanski planovi prema kojima je transjordanski kralj Abdulah trebao da bude proglašen kraljem Palestine.²⁷

Dana 6. juna 1948. godine, Oslobođenje objavljuje komentar bez potpisa pod naslovom „Palestinski čvor“. Autor ističe da je podjela Palestine najpra- vednije rješenje kako u interesu naroda Palestine tako i međunarodnog mira. Optužuje Veliku Britaniju za krvoproliće. Ističe da je jedino SSSR vodio od

početka dosljednu politiku. Osuđuje intervenciju arapskih zemalja u Palestini i „engleske mahinacije“. Također se u istom broju donose i vijesti o borbama arapskih i jevrejskih snaga oko Tel Aviva.

Objavljivanje agencijskih vijesti nastavilo je biti glavni način na koji je Oslobođenje popratilo formiranje države Izrael i prvi arapsko-izraelski rat sve do nastupanja primirja.

Već je navedeno da je Oslobodjenje tokom 1947. i prve polovine 1948. godine, davalo malo pažnje vijestima iz inozemstva. Prioritet su imale unu- trašnje vijesti o izgradnji socijalizma i učvršćivanju socijalističke vlasti u BiH, odnosno FNRJ. Vanjskopolitičke vijesti su obuhvatale do jedne stranice ovog dnevnog lista.

Što se tiče vijesti o Palestini i formiranju Izraela, Oslobođenje se ogra- ničavalo na objavljivanje agencijskih vijesti. Među agencijama koje su pre- nošene, dominira sovjetska agencija TASS. U pogledu sadržine, podržava se vanjska politika FNRJ i podrška vanjskoj politici SSSR-a. Pri ovome treba imati na umu da u istraživanom periodu još nije bilo došlo do prekida odnosa između FNRJ-e i SSSR-a pa zbog toga Oslobodjenje glorifikuje sovjetsku vanjsku politiku.

U istraživanom periodu objavljena su samo dva autorska teksta – komen- tara o podjeli Palestine, formiranju Izraela i arapsko-izraelskom ratu. Data je podrška podjeli Palestine na dvije države a arapske države koje su interveni- sale u Palestini nakon proglašenja nezavisnosti jevrejske države su proglašene okupacionim. Vijesti su izabrane na takav način da podvlače antiameričku i antibritansku poziciju koju je Oslobođenje izražavalo i u drugim slučajevima, kao što je to bio građanski rat u Grčkoj. Također se može primijetiti da izvje- štavanje nije bilo sistematsko i da je prekid između dvije uzastopne pojave vijesti o Palestini nekada bio i po nekoliko dana. Tako, naprimjer, Oslobođe- nje nije donijelo posebnu vijest o tome da je FNRJ priznala Izrael.

Narodne republike u okviru FNRJ-e nisu mogle da vode vanjsku politiku, tako da Oslobođenje nije izražavalo nikakvu posebnu poziciju BiH u pogle- du na palestinsko pitanje, jer takva pozicija nije ni postojala. Sa razvojem Jugoslavije i njenih republika jačala je i pozicija republičkih dnevnih listova. U decenijama koje će doći Jugoslavija će promijeniti odnos prema Izraelu, posebno nakon iniciranja Pokreta nesvrstanih. Istovremeno će se i Oslobo- đenje razvijati i davati veću pažnju međunarodnim odnosima, o kojima će izvještavati vlastiti dopisnici, što u periodu 1947.-48. nije bio slučaj.

How Sarajevo daily Oslobođenje covered the foundation of the state of Israel

The paper explores the question of how Sarajevo daily Oslobođenje- organ of the then National Front of Bosnia and Herzegovina- reported on the foundation of the State of Israel. The author has analyzed contents of the newspaper during the period of January 1947 to June 1948.

It has been determined that Oslobođenje devoted relatively small portion of its contents to foreign news. Its main focus at the time was on the news regarding building of socialism and consolidation of the socialist power. Occasionally, reports on Palestinian issue were published. Those were mainly agency news – particularly of the Soviet newspaper agency TASS. Commen- taries by two authors were also published.

Oslobođenje echoed the position of socialist Yugoslavia toward the Pal- estinian issue by supporting the plan for division of Palestine into Jewish and Arab states, reporting on proclamation of independence of Israel, and criticiz- ing Arab countries who engaged militarily in the Palestine.

Sažetak

Formiranje Izraela

How Sarajevo daily Oslobođenje covered the foundation of the state of Israel