UDK: 28-475.5Izvorni naučni rad

SEMIR REBRONJA

Islamski pedagoški fakultet, Univerzitet u Zenici

MUNIR MUJIĆ

Filozofski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Djelo Hasana Bošnjaka H̱uṭab

taslīm mahr wa ğawābuha

Sažetak

U ovom radu predstavljeno je rukopisno djelo H̱uṭab taslīm mahr wa ğawābuhā Hasana Bošnjaka (Ḥasan Ibn Muṣṭafā al-Būsnawī) (r. 1776) koje sadrži hutbe što ih je ovaj autor napisao za prigode uručivanja mehra (vjenčanog dara) i sklapanja braka. U radu je predstavljen društveni i historijski ambijent u kojemu su ove hutbe nastale. Analizirane su formalne i stilske odlike hutbi. Hutbe su analizirane i s obzirom na njihovu faktualnost, odnosno mogućnost da se iz njih iščitaju društveni odnosi u Medini u vrijeme njihova nastanka, kao i odnosi u samom Osmanskom Carstvu toga vremena.

Ključne riječi: Hasan Bošnjak, Ḥasan Ibn Muṣṭafā al-Būsnawī, arapska književnost, govorništvo, hutba.

UVOD

Predmet ovoga rada jeste rukopisno djelo H̱uṭab taslīm mahr wa ğawābuhā1 Hasana Bošnjaka Madanija (Ḥasan Ibn Muṣṭafā al-Būsnawī) (r. 1190/1776). Navedeno djelo predstavlja zbirku hutbi što ih je ovaj autor napisao za prigode uručivanja vjenčanog dara (mehr, ar. mahr)2 i sklapanja braka. Predstavit ćemo historijski i društveni ambijent u kojem su ove hutbe nastale i analizirati formalne i stilske odlike hutbi sadržanih u ovome djelu. H̱iṭāba, govorništvo, jedan je od najstarijih proznih žanrova u arapskoj književnosti i potiče još iz predislamskog perioda. U usmenoj kulturi predislamskog arabljanskog čovjeka vladala je poezija. Govorništvo, rimovana proza plemenskih vračeva (sağ‘ al-kuhhān) i poslovice (amṯāl) kao prozni oblici iz toga perioda bili su iza poezije po zastupljenosti. Dolaskom islama govorništvo dobija na značaju, a formalni govor (ẖuṭba) poprima definirane karakteristike. Poslije, kroz cijelu povijest arapsko-islamske kulture, kao kulture riječi u pravom smislu, govorništvo (ẖiṭāba) je nastavilo igrati važnu ulogu. Ovaj polifunkcionalani prozni izraz dobio je posebno mjesto kao obredni govor prilikom obavljanja džume i dvaju bajram-namaza, ali i kao forma kroz koju se izražavaju politički stavovi, podiže moral vojnika, vode rasprave s protivnicima i dr. Književnohistorijska čitanja, posebno ona tradicionalnija, slave hutbu kao jednu od najvažnijih preteča umjetničke arapske proze. Njen ritmizirani izraz, sintaksički paralelizmi, rime, pjesnički ukrasi vijekovima su predstavljali obrazac koji je slijedila arapska proza. Za očekivati bi bilo da je ovome žanru posvećena i značajna pažnja u pogledu istraživanja, analiziranja, kontekstualiziranja i sl. No, to se nije desilo. Tek je mali broj monografskih prikaza hutbe na arapskom jeziku, a ni oni ne odslikavaju značaj ovoga žanra.3 Hutbe prilikom sklapanja braka (ẖuṭab al-nikāḥ) imaju osnovna strukturalna, ali ne i stilska obilježja hutbe koja se drži prilikom obavljanja džume namaza, s tim što se ne drže s minbera. U tome smislu se hutbe prilikom obavljanja džuma-namaza i bajram-namaza nazivaju (ẖuṭba minbar ili ẖuṭba minbariyya). Teško je utvrditi u kojoj mjeri su hutbe prilikom sklapanja braka bile zastupljene. Na osnovu uvida u rukopise različitih biblioteka može se utvrditi da su rukopisi koji sadrže ove hutbe veoma rijetki. Hutbama prilikom sklapanja braka u savremenoj literaturi je posvećeno veoma malo pažnje.4

O ŽIVOTU I DJELU HASANA BOŠNJAKA

Ḥasan ibn Muṣṭafā al-Būsnawī al-Madanī, Hasan Bošnjak, rođen je u Medini u posljednjoj deceniji 12. vijeka po Hidžri i stvarao je u prvoj polovini 13. vijeka (kraj 18. i prva polovina 19. vijeka). Nepoznati autor djela Tarāğim a‘yān al-Madīna al-Munawwara navodi da je ovaj autor rođen 1190/1776. godine. Pored ovoga podatka, nepoznati autor ne navodi bilo kakve druge podatke o životu Hasana Bošnjaka.5 Može se naići i na podatak da je rođen 1198/1784. godine, a umro 1287/1870. godine.6 No, s time se ne možemo složiti. Naime, tarihi koje je Hasan Bošnjak sročio ukazuju da je rođen ranije. Što se tiče godine smrti Hasana Bošnjaka, možemo pretpostaviti da je umro polovinom 13. hidžretskog vijeka. Analizom njegova Divana dolazimo do zaključka da je Bošnjak pisao tarihe u različitim periodima života od oko 1215/1800. do 1247/1831. godine - otprilike u periodu od tridesetak godina. Ne nailazimo na neki tarih koji je datiran nakon godine 1247. H, te na osnovu toga pretpostavljamo da je autor umro 1247/1831. ili godinu-dvije nakon ove. Također, uz jednu od hutbi stoji da je napisana u mjesecu ramazanu 1247/1831. godine.7 Pored navedenoga, u njegovom divanu se uz ime šejhu-l-islama Ahmeda Arifa Hikmeta (Aḥmad ‘Ārif Ḥikmat) ne navodi fraza “Allah mu se smilovao”, a godina smrti Ahmeda Arifa Hikmeta je 1859. Naposlijetku, na osnovu analize tariha i spomenutih izvora možemo pretpostaviti da je Hasan Bošnjak živio u periodu od 1190. do oko 1247, odnosno od 1776. do oko 1831. godine.

Mehmed Handžić spominje Hasana Bošnjaka i njegovog sina Muhammeda Emina u djelu al-Ḡawhar al-asnā,8 a više podataka donosi u djelu Književni rad bosansko-hercegovačkih muslimana, u kojem navodi da je Hasan Bošnjak bio veliki učenjak hadisa, te da je bio “obilan pjesnik na arapskom jeziku”. Također navodi da je, pored pjesama, Hasan Bošnjak autor hutbi koje nose naslov H̱uṭab taslīm mahr wa ğawābuhā.9 Pored Handžića, Hasana Bošnjaka spominje i Hazim Šabanović u djelu Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima, pri čemu ističe da je on jedan od rijetkih autora koji su pisali poeziju na arapskom jeziku.10 Hasan Bošnjak je, na osnovu onoga što navode neki autori, bio i hatib Poslanikove džamije u Medini.11

U dvije kaside Hasan Bošnjak pjeva o Bosni i Bosancima; jednu od tih kasida prepisao je i preveo Mehmed Handžić.12 U drugoj kasidi pjesnik kaže:

روحي الفداء لاهل البوسنة الحسنه حيث الجميل بعين يتجلى حسنه

هم اهل الدين محياه الوسيم متى تلحظه قلت سنه يا حبذاه سنه

Lijepe Bosne žitelji mili su mi kao život moj,

Tamo u oku ljepota se odslikava u blistavosti svoj.

Oni su ljudi vjere, i tamo se živi u ljepoti zore sjajne

Kad bi je vidio kazao bi: ljepota! Eh, da mi je te ljepote bajne.13

Hasan Bošnjak napisao je i pohvalnicu u čast “nekih uglednika i jednog čovjeka iz Beograda”.14 Također, u jednom tarihu pjesnik govori o nekom hadžiji Mustafi, koji je došao na hadž iz Beograda 1243/1828:

من بلغراد فاضل جاء للخير مسرعا

وحوى كل ما به من مراد له دعا

مصطفى نال سعده حين زار المشفعا

Iz Beograda je plemeniti

Došao i dobru pohitio.

I uspio je dobiti sve ono,

Sve ono što je želio i molio.

Mustafa sreću nađe

Kad šefatdžiju15 obiđe.

Kroz ove stihove, pjesnik pokazuje vezanost sa postojbinom Bosnom i šire, iako je rođen u Medini.

O RUKOPISU DJELA

Prijepis djela Hasana Bošnjaka H̱uṭab taslīm mahr wa ğawābuhā pronašli smo u biblioteci Islamskog univerziteta u Medini u kodeksu pod brojem F 5-8737.16 Paginacija u djelu je izvorna, a djelo se sastoji od 108 stranica. Sam rukopis nema naslov, ali je u bibliotečkom katalogu Islamskog univerziteta u Medini naslov izveden iz samoga sadržaja H̱uṭab taslīm mahr wa ğawābuhā (Hutbe prilikom uručivanja vjenčanog dara i odgovori na njih). Očito je da su priređivači kataloga, kao i raniji autori koji su spominjali ovo djelo, napravili previd, jer djelo ne sadrži samo hutbe ove vrste. Djelo sadrži trideset hutbi i radi se o sljedećim vrstama hutbi: hutbe prilikom davanja mehra, tj. bračnog dara, koje drži neko u ime mladoženje i njegove porodice, hutbe-odgovori, odnosno uzvratne hutbe koje drži neko u ime mlade i njene porodice, hutbe prilikom sklapanja braka. Pored hutbi vezanih za uručivanje mehra i sklapanje braka, u rukopisu se nalazi i jedna “minberska hutba” (ẖuṭba al-minbar), koja je održana prilikom džume u mjesecu ramazanu.17

Al-H̱aṭrāwī navodi da je hutbe Hasana Bošnjaka uz Divan sačuvao njegov sin Emin.18 Hutbe je prepisao Ḡa‘far ibn al-sayyid Ḥusayn ibn al-sayyid Yaḥyā Hāšim al-Ḥusaynī al-Madanī (u. 1342/1924) koji potiče iz ugledne medinske porodice Hāšim.19 Isti prepisivač prepisao je i Divan Hasana Bošnjaka, a napisao je i djelo o “čudnim događajima” koji su se zbili u Medini, al-Aẖbār al-ġarība fī ḏikr mā waqa‘a bi Ṭība al-ḥabība.20 Prepisivač je bio imam i hatib Poslanikove džamije. Al-Ziriklī navodi da je Ḡa‘far ibn al-sayyid Ḥusayn prepisao mnoga djela, te da je pored spomenutog djela napisao i Poslanicu o posjećivanju Vjerovjesnikova groba i knjigu o Historiji Medine.21 Tačnije, prepisao je pedeset dva djela, a neka koja su drugi prepisali je dotjerao, tako da ukupan broj rukopisa koje prepisao i onih koje je dotjerivao iznosi stotinu i dva. Ovu zbirku Ḡa‘far ibn al-sayyid Ḥusayn je uvakufio i ona je poznata pod nazivom “H̱izāna Hāšimiyya”. Zbirka fetvi Hasana Bošnjaka jedan je od rukopisa koji su dio ove zbirke.22 Prepis je nastao nakon smrti Hasana Bošnjaka. Prepisivač navodi ime autora i dodaje mu epitete kojima mu iskazuje poštovanje, što je uobičajen postupak u literaturi toga vremena:

قال الفاضل الأديب البليغ الماهر الكبيب اوحد الزمان المرحوم مولانا حسن افندي بن المرحوم مصطفى افندي الشهير بالبوسنوي المدني روح الله تعالى روحه و نور ضريحه.

“Ovo su riječi pisca cijenjena, rječita, vješta, predana, u vremenu njegovu jedinstvena, Božija milost neka ga prati, našeg uvaženog Hasan-efendije sina rahmetli Mustafa-efendije, poznata kao al-Būsnawī al-Madanī, Allah Uzvišeni mirisnom dušu njegovu neka učini i neka grob mu prostrani podari.”23

Rukopis je napisan pismom nasẖ. Na kraju rukopisa, u kolofonu, Ḡa‘far ibn al-sayyid Ḥusayn kaže da je završio prepisivanje ovoga primjerka (al-nusẖa) u četvrtak, 7. džumada al-ula 1300. godine24 (16. marta 1883). Hasan Bošnjak, kako smo naveli, obnašao je dužnost hatiba Poslanikove džamije u Medini, što je podrazumijevalo da je bio učen i rječit. Taj položaj predstavljao je istovremeno i posebnu čast, pa su njegove hutbe i posebno cijenjene. Odatle se može razumjeti to da su njegove hutbe kazivane prilikom predaje mehra ili prilikom sklapanja braka među članovima uglednih medinskih porodica. Od trideset hutbi koje sadrži ovaj rukopis, samo za četiri je zabilježeno da ih je održao kao hatib sami autor, odnosno Hasan Bošnjak. Ostale hutbe održali su drugi uglednici, što govori o tome da je Hasan Bošnjak sastavljao hutbe na osnovu zamolbi od strane porodica ili pojedinaca koji su se vjerili ili stupali u brak ili na osnovu zamolbi od strane govornika koji su u tim prilikama trebali održati hutbe. Za većinu hutbi navedeno je kojom prilikom su kazane, ko je održao hutbu (govor), ko je davalac mehra ili ko se vjenčava, tj. ko je mladoženja i ko je mlada. Tako, primjerice, na početku jedne od hutbi stoji naznačeno:

“Hutba koju je [Hasan Bošnjak] sročio kao odgovor na hutbu koja je bila kazana prilikom uručivanja mehra (vjenčanog dara). Mehr je uručio šejh ‘Abdurraḥmān Kurdī kćerci šejha Ḥusayna Ṭāhira. Prvu hutbu kazao je uvaženi šejh Aḥmad-efendi Ṭāhir, a uzvratnu hutbu kazao je čestiti Abū al-H̱ayr-efendi Širwānī.”25

Hutbe koje se nalaze u ovoj zbirci predstavljaju i svojevrsno svjedočanstvo o društvenim odnosima u Medini u vremenu u kojem je autor živio. Iz njih se da iščitati da su mladići iz uglednih porodica sklapali brak s djevojkama koje su također dolazile iz uglednih porodica. Uzet ćemo kao primjer dvije hutbe, prvu i treću. Uz prvu hutbu stoji da mehr predaje as-sayyid Abū Su‘ūd-efendi sin Abū Bakra ‘Atīqa al-Dāġistānīja, muftije Medine. Radi se o jednoj od uglednih medinskih porodica al-Dāġistānī. Ova porodica dala je nekoliko imama i hatiba Poslanikove džamije u Medini.26 Vjerenica je također iz ugledne porodice, što se vidi iz atributa koji se navode uz njeno ime i ime njezina oca: al-maṣūna, aš-šarīfa, as-sayyida bint as-sayyid A‘ẓam-efendi.27 Ovi atributi aludiraju na to da mlada vodi porijeklo od Poslanikove loze. Treću hutbu koja predstavlja odgovor na hutbu prilikom sklapanja braka održao je sam Hasan Bošnjak. I mladoženja i mlada dolazili su iz porodice Ilyās čiji članovi su obnašali kadijsku i muftijsku službu, te službu imama i hatiba u Poslanikovoj džamiji u Medini.28 Uz ovu hutbu zapisano je da su joj prisustvovali “brojni uglednici iz Medine i drugi osim njih.”29

STRUKTURA, SADRŽAJ I STIL HUTBI

Uvjet za valjanost hutbe jeste da počinje zahvalom Allahu (taḥmīd) i prizivanjem Allahovog blagoslova Muhammedu, a.s. (ṣalawāt). I taḥmīd i ṣalawāt u hutbama uobičajeno se javljaju u formulaičnim i stiliziranim oblicima. U hutbama Hasana Bošnjaka to nije slučaj, u ovoj zbrici taḥmīd i ṣalawāt ne javljaju se u formulaičnim oblicima, npr.:

“Hvalim Onoga čijem molitelju uslišanje odgovorom biva. Ko njemu cijelim bićem hodi dolaskom cilju hod njegov nagrađenim bude. Hvalim Onoga koji uvijek nad odredbom svojom bdije i koji moliteljima uslišava molbe. Hvalim Ga hvalom svakom s kojom kraj i početak lijepim bivaju, u radosnom iščekivanju u kojem se srca opuštaju. Hvalim riječi Njegove divne, nedostižne, a sažete hvalom divnom koja na lice lijepo radost donosi.”30

Nedovoljno pažljiv čitalac, ili čitalac koji nije najbolje upućen u ovu vrstu tekstova, mogao bi pomisliti da neke hutbe i ne počinju taḥmīdom. Uzmimo kao primjer jednu hutbu u povodu sklapanja braka:

“Njegove ogrlice najljepše pristaju vratovima koji slušaju. I najljepše je kada oči nadanja zure u lica Njegova javljanja. U mihrabu rječitosti Onoga koji sve ljepote objedinjuje na sedždu pada misao…”31

Ponekada se zahvala Allahu na početku hutbe izriče u stihovima:

Najsjajnije je zadovoljstvo svjetlošću zore Njegove

Ljepotom se diči sve što svjetlošću tom obasjano bude….32

Ṣalawāt je, kao i taḥmīd, svaki put iskazan na drukčiji način. Nekada više poetično i stilski efektivnije, a nekada je kazan stilom koji je bliži uobičajenim načinima njegova iskazivanja:

“Stablo plodonosno, od svjetla mu grane, a na njima dobročinstva darovi.

Mustafa, Odabrani, iz roda Hāšim

Odabrao ga je Onaj ko je prema stvorenjima blag i samilostan.

Pa širi ljepotu salavata i selama njemu, ljepotu koja je lijepa kada se raširi i kada se svije. Opisima njegovim sluh se napoji i ništa mu više ne treba. Nada se obradovana vraća tamo odakle je krenula, smiješeći se, ozarena. U visine zadovoljstva se penje i zvijezde sjajne ispod sebe ostavlja.”33

Zanimljivo je da se kurʼanski ajeti, odnosno njihovi dijelovi, u ovim hutbama ne navode u doslovnom obliku već se intertekstualno ugrađuju u tekst hutbe, npr.:

صلاة وسلاما هما للفرح يدان وكلتاهما يمين. وجن الجنتين منها للأنفس دان...

“Salavat i selam Vjerovjesniku, to su ruke radosti, i obje desne su. A plodovi u oba perivoja dušama će nadohvat biti.”34

Očito je da u ovom slučaju Hasan Bošnjak preuzima dio kurʼanskog ajeta koji glasi:

وَجَنَى الْجَنَّتَيْنِ دَانٍ.

… a plodovi u oba perivoja na dohvat ruke će stajati.35

Imena vjerenika i vjerenice znamo iz natpisa iznad hutbe, u samoj hutbi se ne spominju. Izuzetak je spominjanje vjerenika po imenu Yaḥyā.36

U hutbama koje predstavljaju odgovor na hutbe stavi se do znanja da je porodica vjerenice čula ponudu za sklapanje braka, da je zadovoljna tom ponudom, a potom se iskazuje radost. Tako u trećoj hutbi, u kojoj su i mladoženja i mlada iz porodice Ilyās, Hasan Bošnjak, u ime porodice mlade, odgovara na ponudu za sklapanje braka, koja je iskazana u hutbi što ju je u ime mladoženje održao “uvaženi (al-mukarram) šejh Aḥmad Ṭāhir”:

“Ljudi su to koji u sebi dobro nose i od sebe dobro daju. Riječi na koje ponosni mogu biti o njima se od davnina kazuju. Koliko je samo učenjaka koji su udahnuli život školama i koji su fetvama svojim drago kamenje u ogrlice nanizali.

I dužnost nam je sada odgovoriti

Onako kako će se onome što se nada ostvariti nadanja

Dobrodošlica, dobrodošlica, ljubav i počast golema

Hiljadu puta se odazivamo radosno, i prihvatamo srca otvorena...”37

Može se naići i na mjesta na kojima se na prikladan način ukazuje na to da djevojka očekuje ponudu za brak:

“Za riječima voljenoga voljena čezne. One navješćuju nadu da će se vrata radosti otvoriti…”38

Hutbe sadrže i molbe (dove. ar. du‘āʼ) Bogu u kojima Ga se moli da podari sreću mladencima i svima drugima. Nekada su iskazane u stihovima, a češće su u proznom obliku. Po pravilu se dove nalaze na kraju hutbe. Jedna hutba povodom uručivanja vjenčanog dara završava se dovom kazanom u stihovima:

“Došao je noseći vrč pun i njime je mehr-muadždžel ispunio:

Eto, sada od Allaha za sve tražimo pomoći

Neka da sreća naume daleke da prati

Neka zavijeka traje odsjaj radosti

Gdjegod da kroče neka sreća se pojavi …”39

Na kraju jedne hutbe koja predstavlja odgovor u ime mlade, a prilikom sklapanja braka, nalazimo ovakvu dovu:

“I neka On duše naše čuva od vjetra ledena i srca neka nam čuva od zlobe i omraze i od bolesti svake. I neka nas sastavi u ljubavi prema Njemu i bliskosti. I neka ne da rukama razdora da nas dokuče i neka ne da nogama razilaženja da nam priđu. I neka nas učini od onih koji o posljedicama razmišljaju i neka nam uspjeh dā u lijepim djelima i da zahvalni budemo neka dā. I neka nam podari bogobojaznost, jer Allah najbolje vidi sve...”40

Hutbe sadrže i izraze veličanja Allaha, dž.š., (tasbīḥ) i svjedočenje da je samo Allah, dž.š., Bog i da je Muhammed, a.s., Njegov Poslanik (al-šahāda). Da se primijetiti da hutbe Hasana Bošnjaka ne sadrže jedan ustaljeni formalni element, a to je fraza ammā ba‘d (dosl. “a zatim”). Upotreba ove fraze terminološki se naziva faṣl al-ẖiṭāb (“diskurzivna razdjelnica”). Njena funkcija u hutbama nalikuje funkciji parajezičkog sredstva, ona je poput geste, poput trenutka kada se pogled govornika sretne s pogledima slušatelja. Prije ove fraze iskazuju se uobičajeni sadržaji hutbe: taḥmīd, ṣalawāt, tasbīḥ, šahāda. Poslije ove fraze u hutbi govornik (ḥaṭīb) naglašeno usmjerava svoje obraćanje slušateljima, njegovo obraćanje prestaje biti jednosmjerna komunikacija. Hutba je i dalje obraćanje govornika, ali sada dobija oblik interakcije, govornik postaje odgovoran za sadržaj, on želi nešto saopćiti, slušaoci očekuju da čuju šta je “tema” hutbe. Izostavljajući ovu frazu, Bošnjak kao da želi izbjeći očekivano ozbiljni, formalni ton hutbe i otvoriti prostor za sentimentalno-idilični ton. Ovu frazu Bošnjak koristi u hutbi u povodu ramazana41 i samo u jednoj hutbi koja je kazana prilikom sklapanja braka. Radi se o hutbi koja, iako je kazana prilikom sklapanja braka, sadrži i veoma eksplicitnu političku dionicu. Mladoženja je bio sin Muḥammada Amīna, “uvaženog učenjaka”, hatiba u džamiji Poslanika, a.s., u Medini. Hutbu je održao sam Hasan Bošnjak.42 Upravo u ovoj dugačkoj hutbi, nakon kraće uvodne dionice i dionice posvećene braku, Bošnjak počinje hvaliti sultana, vezire, kadiju, muftije, glavnoga među hatibima (raʼīs ẖiṭāba), šarifa Mekke, one koji obnašaju važne položaje (aġawāt sādāt), vojskovođe (kibār ‘asākir), nadzornike vakufa, poglavare (plemena, porodica, zanatlija i dr.). Potom slavi vjerskog učenjaka kojega ne imenuje, vjerovatno oca mladoženje, hatiba Poslanikove džamije. U dovi na kraju hutbe, za razliku od svih drugih hutbi, moli Allaha, dž.š., da pomogne sultana protiv neprijatelja i “da mu da život hvaljeni (maḥmūd al-sīra), kakvo je i ime njegovo” i da “podari uspjeh svaki vladarima njegovim odvažnim, a posebno veziru, visoko cijenjenom, kojemu čast sjajna pripada, jer oslobodi Harema dva, ekselenciji Azizu od Egipta.”43 Radi se o sultanu Mahmudu II i o Tosun-paši kojega Hasan Bošnjak naziva ‘Azīz Miṣr, što je nadimak Jusufa, a.s., a koji aludira na odanost, sposobnost i odlučnost u upravljanju državom. Ovaj postupak može se objasniti kao želja Hasana Bošnjaka, a pretpostaviti je i porodice mladoženje, da iskažu lojalnost i podršku sultanu u vremenima kada trpi ozbiljne napade. Naime, Ibn Saud je pokrenuo pobunu protiv Osmanlija. Kasnije, njegovi sljedbenici su bili preuzeli upravu nad muslimanskim svetim gradovima, Mekkom i Medinom (od 1804. do 1812. godine). Vojska Muḥammada ʻAlīja, namjesnika Egipta, uspjela je u sedmogodišnjem ratu (1811-1818) pobijediti vojsku emira Sauda. Egipatsku vojsku je predvodio sin Muhammeda Alija, Ahmed Tosun-paša (umro 1816).44 Pored ove hutbe, Bošnjak slavi Tosun-pašu i u svome Divanu, gdje se osvrće na upade Ibn Saudovih odreda, na opasnosti za osmanski hilafet, i hvali Ahmed Tosun-pašu pišući tarih o oslobađanju Medine od pobunjenika 1227/1812:

كل من كان مسلما فهو يدعو ببقاء اليه والتمكين

منشدا من يراه بيت سرور بحساب التاريخ اي ضمين

الوزير العزيز احمد طوسو ن ولي طيبة بفتح مبين

A svaki musliman traži

Od Boga ostanak i snagu,

Gledajući i pjevajući o radosti doma

Po datumu gdje je jamac

Veličanstveni vezir Ahmed Tosun

Preuzeo vlast nad Tajbom veličanstvenom pobjedom. 45

Kako bismo ostvarili potpuniji uvid u stilske odlike hutbi Hasana Bošnjaka, donosimo dio jedne hutbe kazane prilikom sklapanja braka, na arapskom i u prijevodu na bosanski:46

ابهى كلمة تنتظم بها الزواهر انتظام الدر● من ملوك الكلام الرقيق الفائق الحر● وبدرتها اليتيمة تزهو عقود المخدرات الغر ● وهي من آلاء الرب الولي القريب ● وازهى نعمة على كنزها الموفق الامين شكر● وحمد المولا على عطاياها فى العشايا والبكر ● وفاز وحاز من كعبة الأمال بافضل حجات وعمر● وتوفر له نصيبه باسدّ سهم مصيب واشهى منحة يحيى بعروسها ● و يجتنى ثمرات الفواد و ما تشهيه الانفس من غروسها ● ويحتلى انوار المنى من مطالع اقمارها وشموسها ● ويظل بمنازلها قائلا بالحمد فى ظل عيش خصيب ● حمد من شرع النكاح لمن تعفف واتقى ● وجعله جنة بها من سهام الفتنة يتقى ● وجنة عالية للمتمتع بغرفاتها يرتقى ● وهو هدي من جعلت قرة عينه فى الصلاة وحببت اليه النساء والطيب ● و حرما ترتع فى كناسه الريم و هي آمنة (اسم العروس) ● و اياديه بالراحات لها باسطة مياسره و ميامنه ● و تقول للمتاهل سل (سلما ام العروس) ما تريد فالألاء لك بكل بديعة (ام الزوج) ضامنه ● ومن دخل البيت المعمور فهو آمن مما يستريب ● ويا حبذا للمتحصن من درع حصينه ● فمن تزوج فى حداثة سنة عج شيطانه يا ويله عصم منى دينه ● وانه سنة من هو المعلوم مدينه ● باب الله تعالى الذى من دعاه به يجيب ● وحسبه حديث من رغب وحديث مسكين مسكين ● و ترقى فى ركعتي المتزوج الى ثمانين ● والتباهي بكثرة امة سيد المرسلين ● مع ما فيه من حفظ الانساب لكل نسيب ● احمده حمد الوجوه […]

“Najdivnija riječ je ona na koju se poput bisera nižu riječi lijepe, one što dolaze od znalaca govora profinjena, govora najboljega i čestita. To je riječ poput najdivnijeg bisera što sija u ogrlicama čednih ljepotica. To je blagodat Gospodara Veličanstvenog i Bliskog. A najdivnija je ona blagodat nad čijom riznicom zahvala bdije. Hvala neka je Svevišnjem na darovima i jutrima i večerima. Uspio je i postigao, svoje želje dosegao. Najpreciznijom strijelom najželjeniji dar, mladu, Yaḥyā47 je pogodio. Ubirat će slatke plodove srca i ono što duše željno piju iz korijenja svoga. Želje svjetlosti iz promaljanja mjeseca i sunaca sjajem će se gizdati. Njih dvoje uvijek neka budu tamo gdje mjeseci i sunašca bivaju i neka uvijek u sjeni plodnog života Allahu hvalu zbore, onako kako zahvaljivao Mu je onaj što brak propisa svima koji čednim žele biti i koji Allaha se boje. On učini brak štitom koji čuva od strijela smutnje i džennetskim perivojem visokim da u njegovim odajama se uživa. To je uputa od onoga kome je namaz bio radost njegovog oka i kome žene i mirisi dragi bijahu. Tamo je dom u kome se gazela spokojno [āmina]48 šeće i dlanovima raširenim i na desnu i na lijevu stranu radost širi i govori onoj što kćerku udaje: ʼtraži šta god želišʻ [sal mā turīd],49 u svakom daru [badī‘a]50mnogo divnoga za tebe ima.

Ko uđe u Svetu kuću51 siguran je od onoga čega se boji, divno je vidjeti zaštićenog koji se štitom svojim štiti. Ko se rano oženi, njegov šejtan poviče: ʼTeško meni, od mene on vjeru zaštiti svoju.ʻ To je sunnet onoga čiju vjeru poznajemo. I kapija Allahova, a ko Ga pred njom zove, uslišano mu bude. Čovjeku je dovoljno što zna za hadis: ʼOnaj ko ne želi...ʻ52 i hadis gdje kaže se: ʼSiromah je, siromah je...ʻ53 i što zna da dva rekata namaza onoga ko je u braku penju se do osamdeset,54 i što zna da prvak poslanika brojnošću ummeta će se ponositi, a usto, brak čuva i potomstvo i lozu. Zahvaljujem Mu potpunom zahvalom na svim blagodatima […]”55

Stil Hasana Bošnjaka, kako se i iz ovoga dijela hutbe da vidjeti, karakteriziraju, kako je uobičajeno u klasičnim hutbama, kratke rečenice, sintaksički paralelizmi i korištenje rime (al-durr/al-ḥurr/al-ġurr...šukr/bukr/‘umr). Hutbe nisu monorimne, što je teško i za očekivati. Rimuju se pojedinačne dionice unutar hutbe, a između kojih se znaju pojaviti rečenice koje se završavaju različito u odnosu na konsonant ili polukonsonant koji se javlja kao nosilac rime u dvjema susjednim dionicama.

Pada u oči da se u svakoj hutbi koriste riječi koje su izvedene iz korijena ḤSN (ḥusn, ḥasan, iḥsān), tačnije rijetke su stranice u ovome rukopisu na kojima se ne spominju jedna ili više riječi izvedenih iz toga korijena, npr.:

والحسن قد قر بالإحسان ناظره.

“Onaj ko ljepotu gleda dobrostivosti se raduje.”56

والابتداء به في المقاصد الحسنة فضله مشهود ومشهور.

“Početi zahvalom Bogu u naumima lijepim dobro je koje se vidi i za koje se zna.”57

Ako znamo da korijen ḤSN označava i dobrotu i ljepotu, onda je moguće da je autor koristio izvedenice iz ovoga korijena kao neku vrstu “provodnog motiva”, naglašavajući da život supružnika treba biti satkan i od ljepote i od dobrote. Na pojedinim stranicama spominje se više izvedenica iz navedenog korijena. Tako se, npr., na šestoj stranici navodi sedam takvih riječi. Također je česta upotreba riječi maṭāli‘ (osvit, početak, mjesto ishodišta i sl.), npr.:

اجل ما برضاء طالعه وازدهى وزهى مطالعه.

Sjaj njegova pojavljivanja zadovoljstvo uvijek donosi

I dično bude i diku drugima donese kada se pomoli.58

ويحتلى انوار المنى من مطالع اقمارها وشموسها.

“Želje svjetlosti iz promaljanja mjeseca i sunaca sjajem će se gizdati.”59

Korištenje izvedenice iz korijena ḤSN i riječi maṭāli‘ očito predstavlja postupak kojim autor želi “semantizirati” tekst svojih hutbi tako da svaka od njih slavi stupanje u brak kao zoru čija svjetlost sija istovremeno i dobrotom i ljepotom.

ZAKLJUČAK

Rukopisno djelo H̱uṭab taslīm mahr wa ğawābuhā Hasana Bošnjaka Madanija (Ḥasan ibn Muṣṭafā al-Būsnawī) (r. 1190/1776) predstavlja zbirku hutbi što ih je ovaj autor napisao za prigode davanja vjenčanog dara (mehr, ar. mahr) i sklapanja braka. Od trideset hutbi koliko ih se nalazi u ovom rukopisu samo za četiri je naznačeno da ih je održao sam autor, a ostale su održali drugi ugledni medinski učenjaci. Iz toga se da zaključiti da je Hasan Bošnjak sastavljao hutbe po narudžbi, kao i to da su njegova rječitost i učenost bile cijenjene u krugovima medinskih učenjaka i uglednika njegova vremena. Hutbe koje se nalaze u ovoj zbirci predstavljaju svojevrsno svjedočanstvo o društvenim odnosima u Medini u vremenu u kojem je autor živio. Iz njih se da iščitati da su mladići iz uglednih porodica sklapali brak s djevojkama koje su također dolazile iz uglednih porodica. Ove hutbe imaju osnovna strukturalna, ali ne i stilska obilježja hutbi koje se drže prilikom obavljanja džume namaza. Ṣalawāt i taḥmīd u hutbama u ovom rukopisu nije iskazan na uobičajen, formulaičan način; kurʼanski ajeti, odnosno njihovi dijelovi, ne navode se u doslovnom obliku već se intertekstualno ugrađuju u tekst hutbe; molbe Bogu (dove, ar. du‘āʼ) ponekada su iskazane u stihovima. U svakoj hutbi koriste se riječi koje su izvedene iz korijena ḤSN, koji označava i dobrotu i ljepotu, (ḥusn, ḥasan, iḥsān) i riječi maṭāli‘ (osvit, početak, mjesto ishodišta), što predstavlja postupak kojim autor želi “semantizirati” tekst svojih hutbi tako da svaka od njih slavi stupanje u brak kao zoru čija svjetlost sija istovremeno i dobrotom i ljepotom. Karakteristična je upotreba kratkih rečenica, sintaksičkih paralelizama i rima. Djelo H̱uṭab taslīm mahr wa ğawābuhā jedna je od veoma rijetkih zbirki hutbi koje su namijenjene za prigode uručivanja mehra i sklapanja braka.

Opus by Ḥasan al-Būsnawī H̱uṭab taslīm mahr wa ğawābuha

Abstract

This paper will present the manuscript work of H̱uṭab taslīm mahr wa ğawābuhā by Ḥasan al-Būsnawī al-Madanī (b. 1190), which contains the sermons made by this author on the occasion of delivering a wedding gift and on marriage. The paper presents the social and historical environment in which these sermons were made. The formal and stylistic features of the sermons were analyzed. The sermons were also analyzed in view of their actuality, i.e. the possibility of identifying the social relations in Medina at the time of their creation, as well as the relations in the Ottoman Empire itself at that time.

Key words: Arabic literature, Ḥasan al-Būsnawī , oratory, sermon, prose.