UDK: 28-27

Pregledni naučni rad

Dževad Šošić

Fakultet islamskih nauka Univerziteta u Sarajevu

Aš-Šawkānījev pristup QIRĀʼĀTIMA u tefsiru Fatḥ al-qadīr

Sažetak

Među kurʼanskim naukama koje opslužuju razumijevanje i tumačenje kurʼanskog teksta nauka o qirāʼātima zauzima izrazito mjesto. Teško je naći analitički tefsir Kurʼana a da njegov autor ne koristi qirāʼāte (kurʼanska čitanja) u svrhu rasvjetljavanja jezičkog, semantičkog ili pravnog aspekta određenih kurʼanskih riječi, sintagmi ili rečenica. Jedan od mufessira koji se u svojim komentarima permanentno oslanjao na qirāʼatske predaje je imam aš-Šawkānī (1173–1229. h. g.). U njegovom djelu Fatḥ al-qadīr al-ǧāmiʻ bayna fannay ar-riwāya wa ad-dirāya min ʻilm at-tafsīr uvršteni su brojni citati autentičnih i neautentičnih qirāʼāta. Ovaj rad ima za cilj da analizira metodološki pristup qirāʼatima u spomenutom djelu te da kroz odgovarajuće egzemplare prezentira načine upotrebe qirāʼāta u tefsirske svrhe.

Ključne riječi: aš-Šawkānī, Fatḥ al-qadīr, qirāʼāt, tefsir, tedžvid

Uvod

Kao što je poznato, mnogi znanstveni autoriteti iz oblasti tefsira i arapske lingvistike bili su zainteresirani za qirāʼāte proučavajući njihovu semantičku, gramatičku, stilističku, tedžvidsku i pravopisnu osobenost. Dovoljno je iz reda mufessira spomenuti aṭ-Ṭabarīja (Ǧāmiʻ al-bayān fī taʼwīl al-Qurʼān), Abū Ḥayyāna (al-Baḥr al-muḥīṭ), Abū ʻAbdullāha al-Qurṭubīja (al-Ǧāmiʻ li ʼaḥkām al-Qurʼān), Ibn ʻAṭiyyu (al-Muḥarrar al-waǧīz fī tafsīr al-kitāb al-ʻazīz) i az-Zamaḫšarīja (al-Kaššāf). Zatim, iz reda arapskih lingvista Ibn Ḫālawayha (al-Ḥuǧǧa fī al-qirāʼāt as-sabʻ), Abū Manṣūra al-ʼAzharīja (Maʻānī al-qirāʼāt), Abū ʻAliyya al-Fārisīja (al-Ḥuǧǧa li al-qurrāʼ as-sabʻa), Ibn Ǧinnīja (al-Muḥtasab fī tabyīn wuǧūh šawāḏḏ al-qirāʼāt wa al-ʼīḍāḥ ʻanhā), Makkīja b. Abī Ṭāliba (al-Kašf ʻan wuǧūh al-qirāʼāt as-sabʻ wa ʻilalihā wa ḥuǧaǧihā) i dr. Među mufessirima koji su se podrobnije bavili qirāʼatima u svojim komentarima Kurʼana svakako treba spomenuti Abū ʻAliyya aš-Šawkānīja. O poziciji qirāʼāta i njihovoj upotrebi u aš-Šawkānījevom tefsiru Fatḥ al-qadīr govorimo u ovom radu. Prije toga, donosimo ukratko njegovu biografiju i bibliografiju.

1. Biografija imama aš-Šawkānīja

Abū ʻAbdullāh Muḥammad b. ʻAliyy b. Muḥammad aš-Šawkānī aṣ-Ṣanʻānī, istaknuti islamski učenjak iz oblasti tefsira, hadisa, fikha i arapske lingvistike, rođen je 28. zul-kadeta 1173. h. g. u mjestu Šawkān, nedaleko od jemenskog grada Ṣanʻāʼa. Odrastao je u ulemanskoj i čestitoj sredini, pa se od svojih ranih godina počeo zanimati za nauku. U mladosti je naučio napamet Kurʼan, kao i brojne matnove1 iz različitih naučnih disciplina. Znanje iz oblasti Kurʼana, hadisa, fikha i arapskog jezika stjecao je pred brojnim učenjacima svoga podneblja, kao što su: al-Ḥasan b. ʻAbdullāh al-Habal, ʻAbdul-Qādir b. Aḥmad al-Kawkabānī, Hādī b. Ḥusayn aṣ-Ṣanʻānī, al-Ḥusayn b. ʼIsmāʻīl al-Maġribī, Ṣiddīq ʻAliyy az-Zubaydī, Aḥmad b. ʻĀmir al-Ḥadāʼī, Aḥmad b. Muḥammad al-Qābilī, ʼIsmāʻīl b. al-Ḥusayn b. Aḥmad, al-Qāsim b. Yaḥyā al-Ḫawlānī i dr. Ipak, ključnu ulogu u odgojnom, moralnom i znanstvenom profiliranju imama aš-Šawkānīja imao je njegov otac Muḥammad, istaknuti alim i kadija u gradu Ṣanʻāʼu.

Imam aš-Šawkānī bio je mudžtehid u fikhu. Iako je stasao na zejdijskom mezhebu, zagovarao je idžtihad te je žestoko kritikovao mezhebsku pristrasnost i slijepo slijeđenje stavova i mišljenja islamskih pravnika. Iza sebe je ostavio preko dvjesto pisanih djela iz različitih naučnih oblasti, neka su štampana, neka sačuvana u rukopisu, a neka su tokom vremena zagubljena. Među najpoznatijim djelima su: Fatḥ al-qadīr al-ǧāmiʻ bayna fannay ar-riwāya wa ad-dirāya min ʻilm at-tafsīr, al-Fatḥ ar-rabbānī min fatāwā aš-Šawkānī, al-Fawāʼid al-maǧmūʻa fī al-ʼaḥādīṯ al-mawḍūʻa, ʼAdab aṭ-ṭalab wa muntahā al-ʼarab, ʼIršād al-fuḥūl ʼilā taḥqīq al-ḥaqq fī ʻilm al-ʼuṣūl, ad-Durar al-bahiyya matn ad-Darārī al-muḍiyya i dr.2

2. Metodološki koncept tefsira Fatḥ al-qadīr

Iz samog naslova tefsirskog djela imama aš-Šawkānīja može se razaznati njegov osnovni pristup tumačenju kurʼanskog teksta. Aš-Šawkānī se odlučio da izvrši sintezu između tradicionalnog (الرواية) i racionalnog pristupa (الدراية). Međutim, za razliku od svojih prethodnika, aš-Šawkānī tefsirsku analizu počinje racionalnim objašnjenjima i argumentima, uvodeći poslije toga citate iz tradicionalnih tekstova i izvora. Pristupajući tumačenju određenog ajeta ili sure, aš-Šawkānī prvo ukazuje na vrijednosti sure (فضائل السورة), zatim spominje evidentirane qirāʼate u tematskom ajetu, zatim se bavi jezičkim eksplanacijama i argumentima, povodima objavljivanja, pitanjima derogacije, pravnim propisima, rješenjima i sl. Gdje god je potrebno, on vrši komparaciju između različitih mišljenja i stavova, preferirajući ona rješenja koja, shodno njegovoj ocjeni, imaju najjaču argumentaciju. Na kraju komentara navodi hadise Poslanika, s. a. v. s., predaje od ashaba3, tabiʼina4 i potonjih generacija. Primjetno je da aš-Šawkānī u mnogim primjerima nudi jezgrovit prikaz tema koje sadrži određena sura, prije nego što započne s komentarom te sure.

3. Metodološki pristup qirāʼatima

Detaljnijim iščitavanjem sadržaja tefsira imama aš-Šawkānīja nailazimo na brojne qirāʼatske citate. Qirāʼāti su evidentirani ne samo kao sredstvo za dodatna pojašnjenja značenja kurʼanskih rečenica ili sintagmi već i kao sam predmet autorovih promišljanja, komentara i eksplikacija. Uočavamo kako se aš-Šawkānī bavi različitim aspektima qirāʼāta i kako ih nastoji argumentirati koristeći tradicionalne izvore. S druge strane, aš-Šawkānī nudi i racionalna, odnosno lingvistička objašnjenja qirāʼāta, otkrivajući njihovu sintaksičku, etimološku, semantičku, fonološku i morfološku narav. U tekstu koji slijedi prvo ćemo se osvrnuti na tradicionalnu argumentaciju qirāʼāta, a zatim ćemo predočiti najvažnije karakteristike njihovog racionalnog propitivanja u komentarima imama aš-Šawkānīja.

3.1. Tradicionalna argumentacija qirāʼāta

Tradicionalna argumentacija qirāʼāta u aš-Šawkānījevom tefsiru nekada je potkrijepljena kurʼanskim tekstom, nekada drugim evidentiranim qirāʼatima, nekada hadisima Allahovog Poslanika, s. a. v. s., a nekada qirāʼatskim predajama od ashaba i tabiʼina. Za svaku od navedenih kategorija navest ćemo odgovarajuće primjere iz aš-Šawkānījevog tefsira.

3.1.1. Argumentacija qirāʼata Kurʼanom

Jedna od učestalih metoda kojom aš-Šawkānī argumentira qirāʼate je njihovo pojašnjenje drugim ajetima iz Kurʼana. Komentirajući 37. ajet sure at-Tawba (إِنَّمَا النَّسيئُ زِيَادةٌ فِي الْكُفْرِ) – Odgoda svetih mjeseci je povećanje u nevjerstvu..., aš-Šawkānī kaže: „Nāfiʻ je čitao النَّسيئُ, shodno Waršovoj predaji, s tašdīdom na konsonantu ى, izostavljajući hamza (النَّسِىُّ). Ostali imami su tu riječ čitali sa hamzatom poslije harfa ى.“5 Zatim navodi objašnjenje Ibn Ǧarīra, koji kaže: „Oblik النَّسِيئ sa hamzatom ima značenje povećanja (الزيادة). Kaže se نَسَأَ / ينسَأ kada se nešto poveća, za razliku od oblika النَّسِىُّ bez hamzata, koji ima samo značenje zaborava (النسيان), kao što Uzvišeni kaže: نَسُوا اللهَ فَنَسِيَهُمْ – Zaboravili su Allaha pa je On njih zaboravio“ (at-Tawba, 67).6

Postoji i objašnjenje da je qirāʼat sa hamzatom leksička osnova sa značenjem odgađanja (التأخير); na njega upućuje arapska fraza: نَسَأ اللهُ فى أجَلِك – „Allah ti produžio životni vijek!“ Što se tiče qirāʼata bez hamzata, njega treba posmatrati u svjetlu fonetskih promjena: hamza je pretvoreno u harf ى, a potom asimilirano u prethodni identični harf.7

Također, komentirajući 22. ajet sure Yūnus (هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ) – On vam omogućuje da putujete kopnom i morem..., aš-Šawkānī kaže: „Ibn ʻĀmir je čitao هُوَ الَّذِي يَنْشُرُكُمْ dodavajući konsonante nūn (ن) i šīn (ش), čija je osnova an-našr (النشر), kao što je u kurʼanskom ajetu فَانْتَشِرُوا فِي الْأرْضِ – Raširite se po zemlji...! (al-Ǧumuʻa, 10) – što znači: ʻOn vas je, neka je slavljen, razaslao po moru, pa izbavlja koga hoće i potapa koga hoćeʼ.“8

Primjetno je kako aš-Šawkānī qirāʼat sa nūnom i šīnom, koji znači: rasijati, proširiti, rasprostraniti..., objašnjava drugim kurʼanskim ajetom gdje je upotrijebljen isti glagol. Što se tiče qirāʼata ostalih imama (يُسَيِّرُكُمْ), Ibn ʻAbbās kaže da taj qirāʼat znači: „On vas čuva na vašem putovanju.“9

3.1.2. Argumentacija šāḏḏ qirāʼata Kurʼanom

Aš-Šawkānī se u svojim komentarima bavio i šāḏḏ qirāʼatima (neautentičnim čitanjima Kurʼana) koje je rasvjetljavao koristeći također kurʼanski tekst. Uzmimo, npr., njegov komentar 204. ajeta sure al-Baqara (وَيُشْهِدُ اللّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ) – i koji Allaha svjedokom uzimaju za ono što je u srcima njihovim..., gdje kaže: „Čitao je Ibn Muḥayṣin وَيَشْهَدُ اللهُ sa fatḥom na harfu ى pomoću kojeg se tvori glagolski prezent10, čime riječ الله prelazi u nominativ, tj. u funkciju glagolskog subjekta, što znači: ʻA Allah zna o njemu suprotno onome što govori...ʼ Slično tome je kazano u ajetu وَاللهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ – A Allah svjedoči da su dvoličnjaci lašci (al-Munāfiqūn, 1).“11

Upečatljiv primjer nalazimo u komentaru 18. ajeta sure Fāṭir (وَإِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى) – pa i ako pretovareni pozove da mu se ponese, ništa mu se ponijeti neće, pa makar i rođak da je. – gdje aš-Šawkānī kaže: „Neki su čitali ذُو قُرْبَى tretirajući كان kao pravi glagol,12 kao što je u ajetu وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ – A ako je takav u nevolji... (al-Baqara, 280).“13

Vidimo kako aš-Šawkānī kurʼanskim tekstom objašnjava sintaksičku pozadinu šāḏḏ qirāʼata u citiranom ajetu, gdje je glagol كان upotrijebljen kao pravi, a ne pomoćni glagol, za razliku od mutawātir qirāʼata (autentičnog čitanja Kurʼana) koji spomenuti glagol tretira kao pomoćni glagol.

3.1.3. Argumentacija jednog qirāʼata drugim qirāʼatom

Kao što se prilikom rasvjetljavanja značenja qirāʼata oslanjao na kurʼanski tekst, aš-Šawkānī se također oslanjao i na prisustvo drugih mutawātir ili šāḏḏ qirāʼata. Naprimjer, komentirajući 55. ajet sure al-Baqara (فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ) – Munja vas je ošinula, vidjeli ste. – on kaže: „ʻUmar, ʻUṯmān i ʻAliyy su čitali الصَّعْقَةُ, a to je qirāʼat Ibn Muḥayṣina.14 Time se potvrđuje značenje sintagme فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ, tj. da je spomenutu skupinu pogodila munja.“15

3.1.4. Argumentacija qirāʼata sunnetom Allahovog Poslanika, s. a. v. s.

Imam aš-Šawkānī spada u red islamskih učenjaka koji su dali svoj doprinos na polju izučavanja hadisa i hadiskih znanosti. Aš-Šawkānījevo poznavanje Poslanikove, s. a. v. s., tradicije došlo je do izražaja i u njegovim komentarima Kurʼana, pa nije čudno što je i neke qirāʼate argumentirao hadiskim predajama. Tako, npr., u komentaru 6. ajeta sure al-Fātiḥa (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ) – Uputi nas na pravi put! – on kaže: „Zabilježio je al-Ḥākim,16 a aḏ-Ḏahabī provjerio i potvrdio ispravnost predaje da je Poslanik, s. a. v. s., čitao اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ, izgovarajući ṣād (ص).“17

Citiranjem hadiske predaje aš-Šawkānī je želio da potvrdi mutawātir qirāʼat prema kojem se riječ الصراط izgovara sa ṣādom (ص), znajući da postoji i drugi mutawātir qirāʼat18 gdje se spomenuta riječ izgovara sa sīnom (س). Dodatni argument za prvi qirāʼat je i činjenica da je riječ الصراط u svim mushafima pisana sa ṣādom (ص). Osvrnuvši se na oba qirāʼata, al-Kisāʼī kaže kako su u pitanju dva dijalekatska izgovora, tj. sa ṣādom i sa sīnom.19

Interesantan je i sljedeći primjer: u komentaru 128. ajeta sure at-Tawba (لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ) – Došao vam je Poslanik, jedan od vas..., s ciljem da dodatno pojasni sintagmu مِنْ أَنْفُسِكُمْ, aš-Šawkānī navodi sljedeće: „Al-Ḥākim20 je zabilježio predaju od Ibn ʻAbbāsa da je Poslanik, s. a. v. s., čitao لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفَسِكُمْ sa fatḥom na harfu fā, kasrom na sīnu i ḍammom na kāfu u riječi أنفسكم, što znači: Došao vam je najugledniji među vama.“21

3.1.5. Argumentacija qirāʼata predajama od ashaba

U aš-Šawkānījevom tefsiru nalazimo qirāʼate čija se argumentacija bazira na predajama od ashaba ili se pak zasniva na evidenciji qirāʼata u njihovim privatnim mushafima, što je sasvim razumljivo budući da su ashabi bili naj-upućeniji u načine čitanja Kurʼana poslije Poslanika, s. a. v. s.

Tako, npr., u komentaru 83. ajeta sure al-Baqara (وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْناً) – I da ćete ljudima lijepe riječi govoriti..., aš-Šawkānī navodi sljedeće: „Ḥamza i al-Kisāʼī su čitali حَسَنًا sa fatḥom na harfu ḥā (ح) i na harfu sīn (س),22 tako su čitali Zayd b. Ṯābit i Ibn Masʻūd.“23 Prema drugom mutawātir qirāʼatu spomenuta riječ se čita sa ḍammom na harfu ḥā i sukūnom na harfu sīn (حُسْناً).

Što se tiče argumentacije qirāʼāta na osnovu njihove evidencije u mushafima ashaba, navest ćemo primjer iz sure al-Baqara. Komentirajući 132. ajet (وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ) – I Ibrahim oporuči vjeru sinovima svojim, a i Jakub..., aš-Šawkānī kaže: „وَصَّى i أَوْصَى dva su qirāʼata24 sa istim značenjem. U ʻUṯmānovom Mushafu je napisano وَأَوْصَى, a to je šamski i medinski qirāʼat, dok je u Ibn Masʻūdovom Mushafu napisano وَوَصَّى, sukladno praksi ostalih imama.“25 Postoji i objašnjenje da oblik أَوْصَى može i ne mora intenzivirati glagolsku radnju, za razliku od oblika وَصَّى koji uvijek nosi značenje intenziteta.26

3.1.6. Argumentacija qirāʼata predajama od tabiʼina

Prilikom argumentiranja qirāʼata aš-Šawkānī se nije ograničavao samo na citiranje hadiskih predaja ili predaja od ashaba, već je citirao i predaje od tabiʼina, što se vidi iz brojnih primjera kojima obiluje njegov tefsir. Tako, npr., komentirajući 6. ajet sure al-Māʼida (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُواْ بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَينِ) – O vjernici! Kada namjeravate da namaz obavite, vi lica svoja umijte, i ruke svoje do iza lakata operite, glave svoje vi potarite, i noge svoje do iznad članaka operite! – on navodi sljedeće: „Riječ وَأَرْجُلَكُمْ u sintagmi وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ Nāfiʻ je čitao u akuzativu, što je ujedno i qirāʼat Ḥasana al-Baṣrija i al-ʼAʻmaša, dok su Ibn Kaṯīr, Abū ʻAmr i Ḥamza tu riječ čitali u genitivu.“27 Primjećujemo da u ovom primjeru aš-Šawkānī nije bio precizan u navođenju qirāʼāta, njihovih imama i rāvija. Od imama koji su riječ وَأَرْجُلَكُمْ čitali u akuzativu spomenuo je samo Nāfiʻa, a nije spomenuo ʻĀmira, al-Kisāʼīja i Ḥafṣa, premda su primjenjivali isti qirāʼat. Također, među kārijama koji su riječ وَأَرْجُلَكُمْ čitali u genitivu bio je i Šuʻba, ali ga nije spomenuo.28 Jasno je da je aš-Šawkānī podsjećanjem na qirāʼatsku formu znamenitih tabiʼina želio dodatno argumentirati qirāʼat akuzativa.

3.2. Racionalna eksplikacija qirāʼata

Vidjeli smo kako aš-Šawkānī koristi tradicionalne izvore prilikom argumentacije qirāʼata, što je sasvim razumljivo budući da je autor okarakterizirao svoj tefsir kao spoj između tradicionalnog i racionalnog tumačenja Kurʼana. U narednom tekstu prezentirat ćemo racionalnu metodu eksplikacije qirāʼata u aš-Šawkānījevom tefsiru koja se, po prirodi stvari, oslanja na korištenje različitih disciplina arapske lingvistike.

3.2.1. Eksplikacija qirāʼata s obzirom na derivaciju (الاشتقاق)

Jedan od načina na koji je aš-Šawkānī nastojao objasniti postojanje i primjenu određene qirāʼatske forme je njezino promatranje kroz prizmu derivacije u arapskom jeziku. Istraživanje morfoloških i etimoloških osobenosti arapskih riječi je put k razumijevanju njihove semantičke osnove, a time i njihovog kontekstualiziranog značenja i upotrebe.

U komentaru 151. ajeta sure ʼĀlu ʻImrān (سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرُّعْبَ) – I Mi ćemo ubaciti strah u srca nevjernika..., aš-Šawkānī kaže: „Ibn ʻĀmir i al-Kisāʼī su čitali riječ الرُّعْب sa ḍammom na harfu ʻayn, dok su ostali imami tu riječ čitali sa sukūnom.29 Riječ je o dva dijalekatska oblika, kaže se رَعَبْتُهُ رُعْبًا وَرُعُبًا فَهُوَ مَرْعُوبٌ, mada je dozvoljeno oblik sa sukūnom tretirati kao infinitiv (maṣdar), a oblik sa ḍammom kao imenicu koja u osnovi znači al-malʼ (الْمَلْء), jer se u arapskom govoru kaže سَيْلٌ رَاعِب ‒ kada bujica preplavi dolinu, ili se kaže رَعَبْتُ الْحَوْضَ ‒ kada korito napunim vodom. Dakle, značenje ajeta je: ʻIspunit ćemo srca nevjernika strepnjom, tj. strahom i nevjericomʼ.“30

Prezentirani primjer ukazuje kako se uvidom u derivaciju riječi koje su predmet qirāʼatske divergencije mogu potpunije razumjeti značenja kurʼanskih rečenica.

3.2.2. Eksplikacija qirāʼata arapskom poezijom

Imam aš-Šawkānī bio je odličan poznavalac arapske poezije, čak je i sam napisao zbirku pjesama poznatu po nazivu Dīwān aš-Šawkānī. Znanje i duhovno iskustvo u domenu poezije zasigurno su bili podsticaj aš-Šawkānīju da poeziju prihvati kao važan izvor u tumačenju kurʼanskog teksta, a time i samih qirāʼata.

Naprimjer, u komentaru 66. ajeta sure an-Naḥl (نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهِ) ‒ Pojimo vas iz onoga što se u njihovim utrobama nalazi..., aš-Šawkānī kaže: „Medinske kārije Ibn ʻĀmir i ʻĀṣim, shodno rivājetu Abū Bakra, čitali su نَسْقِيكُمْ sa fatḥom na nūnu, od glagola سَقَى/ يَسْقِى. Ostali imami, uključujući i Ḥafṣa, ʻĀṣimovog rāviju, čitali su spomenutu riječ sa ḍammom na nūnu, od glagola أسْقى/ يُسْقى. Neki kažu da je riječ o dva arapska dijalekta, kao u Labīdovom31 stihu:

سَقَى قَوْمي بَنِي مَجْدٍ وأسْقَى ... نُمَيْرًا والقَبَائِلَ مِنْ هِلالِ

„Moj narod je napojio pleme Banū Maǧd,

napojio je i Numayra, kao i plemena iz Hilāla.“32

3.2.3. Eksplikacija qirāʼata gramatičkom analizom

Usklađenost sa gramatičkim normama arapskog jezika islamski učenjaci su prihvatili kao jedan od tri ključna uvjeta za verifikaciju autentičnih (mutawātir) qirāʼata. Osim toga, gramatika arapskog jezika služila je i kao nezaobilazan izvor u tefsirskim analizama i tumačenjima kurʼanskih riječi i rečenica, pa time i qirāʼata. Poput svojih prethodnika koji su svoja tefsirska djela proširili i obogatili uvođenjem jezičkih znanosti, aš-Šawkānī je, također, svoje komentare Kurʼana potkrijepio brojnim gramatičkim analizama zasnovanim na stavovima i mišljenjima priznatih arapskih jezikoslovaca. Sasvim je razumljivo da osnovno razumijevanje značenja nekog teksta ili govorne forme polazi od poznavanja jezika, njegovih normi i specifičnosti.

Naprimjer, komentirajući 41. ajet sure al-Anfāl (وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتـَامَى وَالْمَسَاكِيـنِ وَابْـنِ السَّبِيلِ) ‒ I znajte da je od svega što u ratu zaplijenite jedna petina Allahova, i Poslanikova, i rodbine njegove, i siročadi, i siromaha, i putnika..., aš-Šawkānī kaže: „An-Naḫaʻī je čitao فَإِنَّ للهِ sa kasrom na hamzatu,33 dok su drugi to hamza vokalizirali sa fatḥom, tretirajući sintagmu أَنَّ للهِ خُمُسَهُ kao subjekat (مبتدأ)34 čiji je predikat izostavljen, a tumači se formulacijom فَحَقٌّ أَوْ فَوَاجِبٌ أَنَّ للهِ خُمُسَهُ“,35 tj. propis je da Allahu pripada petina.

Vidimo kako se u prezentiranom komentaru aš-Šawkānī bavi gramatičkom argumentacijom mutawātir qirāʼata sa fatḥom i šāḏḏ qirāʼata sa kasrom preuzimajući citat iz az-Zamaḫšarījevog tefsira al-Kaššāf u kojem se kaže: „Sintagma أَنَّ للهِ خُمُسَهُ je subjekat (مبتدأ) sa izostavljenim predikatom, u smislu فَحَقٌّ أَوْ فَوَاجِبٌ أَنَّ للهِ خُمُسَهُ. Al-Ǧuʻfī prenosi od Abū ʻAmra qirāʼat sa kasrom na hamzatu (فَإِنَّ للهِ), a potvrđuje ga qirāʼat an-Naḫaʻīja فَلله خُمُسَهُ.“36

3.2.4. Eksplikacija qirāʼata ukazivanjem na stilsku figuru

U svojim komentarima imam aš-Šawkānī koristio je pogodne situacije da se osvrne i na stilističke osobenosti kurʼanskog izraza, pa i one koje se manifestuju kroz različite qirāʼatske forme.

Tako, npr., u komentaru 172. ajeta sure al-Aʻrāf (قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ) ‒ A oni odgovoriše: „Jesi! Mi svjedočimo!“ A to zato da na Danu Sudnjem vi ne bi rekli: „Mi o tome, doista, ništa nismo znali!“ ‒ aš-Šawkānī kaže: „Abū ʻĀmr je čitao glagol أَنْ يَقُولُوا u trećem licu sa harfom ya (ى) na početku. Ostali imami su taj glagol čitali u drugom licu izgovarajući harf tā (ت).“37

Aš-Šawkānī je u predočenom komentaru ukazao na stilsku figuru koja se naziva iltifāt (الالتفات). Ova stilska figura je najučestalija kada je divergencija qirāʼata u pitanju. Glagoli se prebacuju iz jednog lica u drugo, iz jednine u množinu, iz aktivnog u pasivni oblik. Terminološki se iltifāt definira kao retorički obrat ili komutacija lica.38

3.2.5. Eksplikacija qirāʼata s obzirom na mushafski
pravopis ili tedžvid

Podudarnost s pravopisom Osmanovih mushafa također predstavlja ključni uvjet za verifikaciju autentičnosti bilo kojeg qirāʼata. Ta podudarnost može biti eksplicitna i implicitna. Kada se izgovorna i pravopisna forma potpuno podudaraju riječ je o eksplicitnoj ili doslovnoj podudarnosti, npr., riječ أَنْعَمْتَ isto se piše i izgovara u svim qirāʼatima. Ukoliko se te dvije forme ne podudaraju doslovno na način da pravopisna forma ostavlja mogućnost primjene izgovorne forme, tada je posrijedi implicitna podudarnost, kao npr., riječ مَلِكِ u suri al-Fātiḥa piše se bez elifa pa qirāʼat sa elifom ima implicitnu podudarnost. Slijedeći praksu svojih prethodnika, aš-Šawkānī koristi kurʼanski pravopis kao dodatnu argumentaciju ili pojašnjenje za određene qirāʼate.

Tako, npr., komentirajući 20. ajet sure ʼĀlu ʻImrān (فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وجهيَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ) – I ako se oni s tobom budu sporili, ti reci: „Ja svoje lice predano Allahu okrećem, a i oni koji slijede mene!“ – aš-Šawkānī kaže: „Nāfiʻ, Abū ʻAmr i Yaʻqūb su izgovarali yā (ى) na završetku riječi اتَّبَعَنِ uzimajući u obzir osnovu (اتَّبَعَنِى). Ostali su izostavljali harf yā slijedeći mushafski pravopis.“39

Što se tiče tedžvidskih razlika među qirāʼatima, one su najučestalije, s tim što treba imati u vidu da takva vrsta divergencije ne utječe na promjenu u značenju riječi ili rečenica. Ali, bez obzira na činjenicu da sagledavanje tedžvidskog aspekta qirāʼata nema značajniju tefsirsku upotrebljivost, aš-Šawkānī se odlučio da u svome tefsiru prezentira i tu vrstu osobenosti qirāʼata.

U komentaru 259. ajeta sure al-Baqara (قَالَ كَمْ لَبِثْتَ) – On reče: „Koliko si ostao?“ – aš-Šawkānī pojašnjava tedžvidsku razliku među qirāʼatima, pa kaže: „Ibn ʻĀmir i imami iz Kufe, izuzimajući ʻĀṣima, čitali su كَمْ لَبِثْتَ sa idġāmom, asimilirajući harf ث u harf ت zbog njihovog bliskog ishodišta. Drugi imami su čitali harf ث sa iẓhārom, što je bolja varijanta imajući u vidu da je ishodište harfa ث ipak udaljeno od ishodišta harfa ت.“40

3.2.6. Upotreba qirāʼata u svrhu pojašnjenja šerijatsko-pravnih
propisa

Prilikom tumačenja ajeta šerijatsko-pravne naravi aš-Šawkānī koristi qirāʼate kao dodatni izvor argumentiranja stavova i mišljenja islamskih pravnika. Tako, npr., u komentaru 42. ajeta sure an-Nisāʼ (أَوْ لامَسْتُمُ النِّسَاءَ) – Ili ako ste spolno općili sa ženama..., aš-Šawkānī navodi sljedeće: „Nāfiʻ, Ibn Kaṯīr, Abū ʻAmr, ʻĀṣim i Ibn ʻĀmir su čitali لَامَسْتُمْ, dok su Ḥamza i al-Kisāʼī čitali لَمَسْتُمْ. Postoji mišljenje da se al-lams u oba qirāʼata odnosi na spolni odnos. Neki pak objašnjavaju da se al-lams odnosi na bilo kakav intimni kontakt među supružnicima, a ima i onih koji tvrde da al-lams podrazumijeva i jedno i drugo. Muḥammad b. Yazīd al-Mubarrid kaže: ʻPrihvatljivije je da لَامَسْتُمْ ima značenje ʻako ste ljubiliʼ i sl., a da لَمَسْتُم ima značenje ʻako ste spolno općiliʼ.“41

Citirani ajet predstavlja argument pravnicima koji smatraju da sam dodir ženskog tijela kvari abdest; među njima su najistaknutiji Ibn Masʻūd, Ibn ʻUmar, az-Zuhrī, aš-Šāfiʻī, Zayd b. ʼAslam i dr. Drugi pravnici, poput ʻAliyya, Ibn ʻAbbāsa, ʻAṭāʼa, Ṭāwūsa, Abū Ḥanīfe i Abū Yūsufa, ne vide u dodiru ženskog tijela razlog za obnovu abdesta. Zastupnici prvog mišljenja argumentiraju svoj stav činjenicom da je al-lams u ajetu naveden kao jedan u nizu uzroka koji kvare abdest, njegova stvarna manifestacija ogleda se u dodiru ruke, a ne u spolnom odnosu, što potvrđuje i qirāʼat bez elifa, za razliku od zastupnika drugog mišljenja koji qirāʼat bez elifa tretiraju kao metaforički izraz za spolni odnos.42

3.2.7. Upotreba qirāʼata u svrhu pojašnjenja akaidskih pitanja

Kao što qirāʼati predstavljaju dragocjen izvor u šerijatskopravnom tumačenju pojedinih kurʼanskih ajeta, na isti način qirāʼati imaju značajnu ulogu u rasvjetljavanju određenih akaidskih pitanja. Aš-Šawkānī nam je u svome tefsiru predstavio egzemplare koji sadrže i tu vrstu tefsirske upotrebe qirāʼata.

Kao primjer izdvajamo komentar 12. ajeta sure at-Tawba (فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ) – Tada se vi protiv prvaka nevjerstva borite, jer za njih zakletve ne postoje, ne bi li se takva posla okanili! – gdje aš-Šawkānī kaže: „Aymān (الأيمان) je oblik množine od riječi yamīn (يمين), kao što se čita u qirāʼatu većine imama. Ibn ʻĀmir je tu riječ izgovarao sa kasrom na hamzatu (لا إِيمانَ لَهُمْ). Shodno qirāʼatu većine, zakletve nevjernika nemaju nikakvu vrijednost kod Allaha, dž. š., iako formalno postoje, dok prema drugom qirāʼatu, oni koji krše ugovore i neprijateljski se odnose prema islamu ne mogu imati status vjernika u muslimanskoj državi koji im garantira zaštitu života i imetka. Naprotiv, muslimani imaju obavezu da se bore protiv te kategorije ljudi.“43

Zaključak

Mnogi znanstveni autoriteti iz oblasti tefsira i arapske lingvistike bili su zainteresirani za qiraʼate proučavajući njihovu semantičku, gramatičku, stilističku, tedžvidsku i pravopisnu osobenost. Među mufessirima koji su se podrobnije bavili qirāʼatima u svojim komentarima Kurʼana svakako treba spomenuti Abū ʻAliyya aš-Šawkānīja. Imam aš-Šawkānī bio je mudžtehid u fikhu. Iako je stasao na zejdijskom mezhebu, zagovarao je idžtihad te je žestoko kritikovao mezhebsku pristrasnost i slijepo slijeđenje stavova i mišljenja islamskih pravnika. Iza sebe je ostavio preko dvjesto pisanih djela iz različitih naučnih oblasti, neka su štampana ili su sačuvana u rukopisu, a neka su tokom vremena zagubljena.

Aš-Šawkānī se odlučio da u svome tefsiru Fatḥ al-qadīr izvrši sintezu između tradicionalnog (الرواية) i racionalnog pristupa (الدراية). Za razliku od svojih prethodnika, aš-Šawkānī tefsirske komentare počinje racionalnim objašnjenjima i argumentima, uvodeći poslije toga citate iz tradicionalnih izvora.

Imam aš-Šawkānī je u svoj tefsir uvrstio brojne qirāʼatske citate. Qirāʼāti su evidentirani ne samo kao sredstvo za dodatna pojašnjenja značenja kurʼanskih rečenica i sintagmi, već i kao sam predmet autorovih promišljanja, komentara i eksplikacija. Aš-Šawkānī se bavio različitim aspektima qirāʼāta i njihovom argumentacijom koristeći tradicionalne metode. S druge strane, ponudio je racionalna, odnosno lingvistička objašnjenja qirāʼāta, otkrivajući njihovu sintaksičku, etimološku, semantičku, fonološku, morfološku i pravopisnu osobenost. Nije izostala ni upotreba qirāʼāta u svrhu argumentiranja pojedinih šerijatskopravnih rješenja, kao i tumačenje qirāʼāta u kontekstu razmatranja akaidskih pitanja.

Aš-Šawkānījev Fatḥ al-qadīr je veoma korisno tefsirsko djelo. Iako se po obimu ne može mjeriti sa velikim klasičnim tefsirima kao što su, npr., tefsiri aṭ-Ṭabarīja, al-Qurṭubīja ili Ibn Kaṯīra, ovaj tefsir svojim čitateljima nudi sva potrebna saznanja u domenu tradicionalnog ili racionalnog propitivanja kurʼanskog teksta, njegove jezičke i značenjske strukture.

Al-Shawkānī’s Approach to Qirāʼāts in the Fatḥ al-qadīr Tafsir

Summary

Among the Qur’anic sciences that serve the purpose of understanding and interpreting the Qur’anic text, the science of qirāʼāts occupies a prominent position. It is difficult to find an analytical tafsir of the Qur’an without its author using qirāʼāts (Qur’anic readings) for the purpose of elucidating the linguistic, semantic or legal aspect of certain Qur’anic words, phrases or sentences. One of the mufassirs who permanently relied on qirāʼat traditions in his commentaries was Imam al-Shawkānī (1173–1229 AH). His work Fatḥ al-qadīr al-ǧāmiʻ bayna fannay ar-riwāya wa ad-dirāya min ʻilm at-tafsīr encompasses numerous quotations from authentic and non-authentic qirāʼāts. This paper aims at analyzing the methodological approach to qirāʼāts in the mentioned work and at presenting ways of using qirāʼāts for tafsir purposes through appropriate examples.

Keywords: Al-Shawkānī, Fatḥ al-qadīr, qirāʼāt, tafsīr, tajwīd

ANALI GHB 2021; 50 (42) DOI: https://doi.org/10.51719/25663267.2021.28.42.5